Белару́сь (вымаўленне ; поўная назва Рэспу́бліка Белару́сь ; руск.: Респу́блика Белару́сь) — дзяржава ва Усходняй Еўропе, на захадзе Усходне-Еўрапейскай раўніны. Тэрыторыя краіны — 207,6 тыс. км² (84-я ў свеце). Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2019 года — 9 475 600 чалавек (92-я ў свеце). Працягласць з поўначы на поўдзень 560 км, з захаду на ўсход — 650 км.
Дзяржаўныя мовы — беларуская і руская. У краіне 6 абласцей, складзеныя са 118 раёнаў; 113 гарадоў, 109 пасёлкаў гарадскога тыпу, 24 583 сельскія населеныя пункты (вёскі, аграгарадкі, пасёлкі, хутары).
Сталіца Рэспублікі Беларусь і найбуйнейшы горад дзяржавы — Мінск. Ён мае асаблівы статус горада рэспубліканскага падпарадкавання.
Унітарная дзяржава, прэзідэнцкая рэспубліка. 20 ліпеня 1994 года пасаду прэзідэнта заняў Аляксандр Лукашэнка, які афіцыйна перамагаў на выбарах 2001, 2006, 2010 і 2015 гадоў. Неадназначная перамога на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года выклікала самыя масавыя акцыі пратэсту за ўсю гісторыю незалежнай Беларусі. Нягледзячы на гэта, 23 верасня 2020 года Аляксандр Лукашэнка на таемнай інаўгурацыі зноў быў абвешчаны прэзідэнтам. Пры гэтым ён захаваў фактычную ўладу, але легітымнасць яго ўрада прызнаецца не ўсімі дзяржавамі свету. Самую моцную падтрымку рэжым дзеючага прэзідэнта атрымаў з боку Расійскай Федэрацыі.
На паўночным захадзе рэспубліка мяжуе з Літвой, на захадзе з Польшчай, на поўначы з Латвіяй, на ўсходзе з Расіяй, на поўдні з Украінай. Агульная даўжыня меж складае 2969 км.
Грашовая адзінка — беларускі рубель.
25 сакавіка 1918 года абвешчана незалежная Беларуская Народная Рэспубліка. 1 студзеня 1919 года была створана Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі, якая была адной з 4 савецкіх рэспублік, якая падпісала 30 снежня 1922 года Дагавор аб утварэнні СССР ужо як Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. 19 верасня 1991 гады краіна стала называцца Рэспубліка Беларусь, у гэты ж час былі прынятыя новыя герб і сцяг (заменены на сучасныя герб і сцяг 7 чэрвеня 1995 года па выніках рэферэндуму), а таксама новая канстытуцыя і грамадзянскі пашпарт. 8 снежня 1991 года было падпісана з Расіяй і Украінай пагадненне аб стварэнні Саюза Суверэнных Дзяржаў.
З’яўляецца членам-заснавальнікам ААН (як БССР), СНД, АДКБ, ЕўрАзЭС, Саюзнай Дзяржавы і ЕАЭС.
Назва
Назва Белая Русь зрэдку ўжывалася датычна невялікай часткі беларускіх зямель — Полаччыны — у канцы XVI ст. З 1620-х гадоў назва замацавалася за ўсходнімі землямі Вялікага Княства Літоўскага — падзвінскімі і падняпроўскімі паветамі. На думку некаторых даследчыкаў, такім чынам праяўлялася адмежаванне Белай Русі, насельніцтва якой здаўна хрысціянскае, ад Чорнай Русі, дзе значная частка насельніцтва хрысціянізавана пазней. Для пазначэння жыхароў Белай Русі з’явілася паняцце беларусцы, хаця адначасова ўжываліся і іншыя палітонімы і этнонімы, напрыклад, літоўцы (літвіны) і рускія (русіны).
Таксама ёсць тэорыі, што назва паходзіць ад белага традыцыйнага адзення славянскага насельніцтва тых земляў, а таксама, што землі Старажытнай Русі, не захопленыя падчас мангола-татарскага нашэсця, названы пазней белымі ў адрозненне ад зямель захопленых.
У XIX ст., калі беларускія землі ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі, з пашырэннем рускамоўнай сістэмы адукацыі сярод мясцовага насельніцтва распаўсюджваецца этнонім беларусы. З 1890-х назва Беларусь стала агульнапрынятай назвай усіх тэрыторый, дзе кампактна пражываў беларускі этнас. На тэрыторыі сучаснай Беларусі ў 1918 была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка, у 1919 была створана ССРБ (з 1922 — БССР, а з 1991 — Рэспубліка Беларусь).
Інструкцыя па транслітарацыі (2007) падае напісанне як Respublika Bielaruś. Афіцыйная назва на рускай (другой дзяржаўнай) мове — Республика Беларусь.
Праблема наймення на іншых мовах
З паяўленнем на картах свету незалежнай Беларусі паўстала праблема аб яе назве на замежных мовах. 19 верасня 1991 года Вярхоўным Саветам БССР быў прыняты закон на рускай мове, у якім адназначна акрэслівалася надалей называць дзяржаву «Рэспубліка Беларусь», а ў скарочаных і састаўных назвах — «Беларусь». Гэты ж закон прадпісваў транслітараваць гэтыя назвы на іншыя мовы ў адпаведнасці з беларускім гучаннем. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, якая мае афіцыйны тэкст на рускай мове, не падае ніякіх іншых назваў, акрамя назвы Беларусь.
Аднак доўгі час, пакуль Беларусь была ў складзе Расіі і СССР, за беларускімі тэрыторыямі замацавалася рускамоўная назва Белоруссия. У міжнародную англійскую мову гэтае найменне калькавалі як Byelorussia. На дадзены момант у Расійскай Федэрацыі пашыраная назва Белоруссия, пры чым як і ў нефармальнай гутарцы паміж насельніцтвам, так і ў сродках масавай інфармацыі і нават на дзяржаўным узроўні. Назва артыкула аб дзяржаве на рускамоўным раздзеле Вікіпедыі падаецца як Белоруссия, пры гэтым некалькі разоў паднімалася пытанне аб перайменаванні артыкула ў Беларусь, аднак заўсёды рашэнне прымалася на бок першага варыянта.
Некаторыя мовы падаюць назву Беларусі як літаральны пераклад словазлучэння Белая Русь, пры чым у многіх выпадках слова Русь перакладаюць як Расія. Напрыклад, у фінскай мове Беларусь называецца Valko-Venäjä (Valkoinen з фінскай мовы белы, Venäjä — Расія), тая ж самая сітуацыя сустракаецца ў многіх іншых фіна-ўгорскіх мовах: Valgevene ў эстонскай, Vaugedvenäma ў вепскай і г.д. Падобная структура наймення маецца і ў некаторых германскіх мовах, напрыклад, Weißrussland у нямецкай, Hvíta-Rússland у ісландскай. Швецыя пачала называць краіну Belarus у 2019 годзе, Данія — у 2021 годзе. 29 мая 2022 года ўлады Нарвегіі назву Hviterussland змянілі на Belarus.
У Літве і Латвіі, дзе ў афіцыйных нормах назва падаецца як Baltarusija і Baltkrievija адпаведна. Некаторыя мовы (напрыклад, іспанская ці партугальская) працягваюць у афіцыйных назвах ужываць калькаванне рускага варыянта Белоруссия (Bielorrusia ці Bielorrússia адпаведна).
Геаграфія
Геаграфічнае становішча
Беларусь мяжуе з Расіяй на ўсходзе і на поўначы, Латвіяй — на поўначы, Літвою — на паўночным захадзе, Польшчай — на захадзе, Украінай — на поўдні. Тэрыторыя галоўным чынам раўнінная з рэдкімі ўзвышшамі, якія размешчаны пераважна ў цэнтральнай частцы Беларусі і складаюць Беларускую граду.
Агульная працягласць дзяржаўнай мяжы — 2969 км. Плошча — 207 600 кв. км. Найбольшая яе працягласць з захаду на ўсход — 650 км, з поўначы на поўдзень — 560 км. У Еўропе Беларусь паводле плошчы тэрыторыі нязначна саступае Вялікабрытаніі і Румыніі, у больш за 2,2 разы перавышае плошчы Партугаліі і Венгрыі і прыблізна ў 5 разоў — Нідэрландаў і Швейцарыі. Адлегласць ад Мінска да сталіц суседніх дзяржаў: Вільнюса — 215 км, Рыгі — 470 км, Варшавы — 550 км, Кіева — 580 км, Масквы — 700 км.
Паводле разлікаў 2008 года РУП «Белкосмааэрагеадэзія» цэнтр Еўропы знаходзіцца на 55º30´ пн.ш. і 28º48´ у.д. у горадзе Полацку. Паводле разлікаў спецыялістаў аб’яднання «Белгеадэзія», выкананых у 1996 годзе, геаграфічны цэнтр Беларусі размешчаны за 70 км на паўднёвы ўсход ад Мінска, каля вёскі Антонава Пухавіцкага раёна.
Беларусь з’яўляецца найбуйнейшай па тэрыторыі еўрапейскай дзяржавай (з цалкам размешчаных у Еўропе), якая не мае выхаду да мора.
Рэльеф
Беларусь знаходзіцца на Усходне-Еўрапейскай раўніне. Найбольш прыпаднятая цэнтральная частка краіны — Беларуская града. Тут размешчана Мінскае ўзвышша, на якім знаходзіцца найвышэйшы пункт Беларусі — гара Дзяржынская (345 м); вышыню больш за 300 м маюць яшчэ шэраг пунктаў — горы Лысая, Маяк і інш. Трохі саступаюць Мінскаму ўзвышшу па абсалютных вышынях Навагрудскае (г. Замкавая — 323 м), Ашмянскае, Віцебскае ўзвышшы. Найбуйнейшыя нізіны на тэрыторыі Беларусі: Палеская, Верхнянёманская, Полацкая, Нарачана-Вілейская. Самы нізкі пункт — узровень вады Нёмана на мяжы з Літвой, да 80 м над узроўнем мора. в Асаблівасці рэльефу Беларусі цесна звязаныя з геалагічнай будовай тэрыторыі. Да прыпаднятых участкаў крышталічнага падмурка прымеркаваныя ўзвышшы. Тэрыторыі з глыбокім заляганнем крышталічнага падмурка звычайна занятыя нізінамі. Вырашальным жа фактарам фарміравання рэльефу Беларусі сталі ледавікі. На працягу апошніх 500—600 тыс. гадоў тэрыторыя Беларусі выпрабавала не менш 5 злядненняў.
Геалогія і глебы
У геалагічным сэнсе Беларусь размешчана на захадзе Усходне-Еўрапейскай платформы. Старажытны крышталічны падмурак складзены з магматычных і метамарфічных парод, залягае на глыбіні да 5-6 км (Прыпяцкі прагін), каля в. Глушкавічы Лельчыцкага раёна выходзіць на паверхню. Платформавы чахол складзены пераважна з асадкавых горных парод, укрывае практычна ўсю тэрыторыю Беларусі.
Асаблівасці геалагічнага мінулага Беларусі, яе рэльефу, клімату, расліннасці абумовілі складаную будову глебавага покрыва тэрыторыі. Асноўныя глебаўтваральныя пароды тыповыя для зоны ледавіковай акумуляцыі: азёрна-ледавіковыя, марэнныя, водна-ледавіковыя адклады, алювіяльныя наносы, торф. Сярод глебаўтваральных працэсаў пераважаюць дзярновы (пад лугавой травяністай расліннасцю), падзолісты (пад лясной расліннасцю), балотны (у паніжаных месцах, дзе назапашваецца вільгаць) і іх спалучэнні.
З улікам ступені праяўлення асноўнага глебаўтваральнага працэсу вылучаны тыпы глебаў Беларусі: дзярнова-падзолістыя глебы, дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы, тарфяна-балотныя глебы, поймавыя глебы, дзярнова-карбанатныя глебы, дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя глебы. Паводле механічнага складу адрозніваюць гліністыя, сугліністыя, супясчаныя, пясчаныя і тарфяныя глебы.
Карысныя выкапні
На Беларусі выяўлена і разведана больш за 5 тыс. радовішчаў і пакладаў карысных выкапняў. Сярод іх: нафта і спадарожны газ, каменная і калійныя солі, буры вугаль, гаручыя сланцы, даламіты, торф, мергелі, сапрапелі, гліны, будаўнічыя пяскі, пясчана-жвіровы матэрыял, будаўнічы і абліцовачны камень, жалезныя руды і інш.
Клімат
Клімат Беларусі ўмераны, пераходны ад марскога да кантынентальнага. Асаблівасці клімату Беларусі тлумачацца яе размяшчэннем ва ўмераных шыротах, параўнальнай блізкасцю да Атлантычнага акіяна, адсутнасцю прыродных бар’ераў на шляху паветраных мас: марскіх — з захаду і кантынентальных — з усходу і паўднёвага ўсходу.
Самы цёплы месяц года ліпень, самы халодны, найчасцей, студзень. Так, у Мінску сярэдняя тэмпература студзеня складае −6,9 ºС, а ў ліпені яна дасягае 17,8 ºС. Сярэдняя тэмпература змяняецца ў залежнасці ад рэгіёнаў Беларусі. У ліпені сярэдняя тэмпература складае ад 17 °C на поўначы да 18,5 °C на поўдні. Сярэдняя тэмпература ў студзені вагаецца ад −4,5 °C на паўднёвым захадзе да −8 °C на паўночным усходзе. У зімовы перыяд нярэдкія адлігі.
На тэрыторыі Беларусі ў сярэднім за год выпадае 600—700 мм ападкаў. 70 % ападкаў у выглядзе дажджу выпадае ў красавіку-кастрычніку. Колькасць снежных дзён у Беларусі ад 75 на паўднёвым захадзе да 125 на паўночным усходзе. Максімальная вышыня снежнага покрыва адпаведна ад 15 да 30 см.
На Беларусі пераважаюць заходнія вятры. З захаду на ўсход павялічваецца кантынентальнасць клімату.
Гідраграфія
У літаратуры Беларусь часта апісваюць як «сінявокую», «край блакітных азёр». Агулам у Беларусі каля 20 800 рэк і каля 10 800 азёр. Найбуйнейшыя рэкі — Дняпро, Заходняя Дзвіна, Нёман, Прыпяць. Як раз па Беларусі праходзіць водападзел паміж двума схіламі — чарнаморскім і балтыйскім. Рэкі першага нясуць воды ў Чорнае мора, воды другога — у Балтыйскае. Гэты водападзел знаходзіцца прыкладна на паўночна-заходнім Палессі, ён праходзіць па Капыльскай градзе, па Мінскім і Аршанскім узвышшы. Такім чынам, Беларусь сілкуе абодва моры на 60 кубічных кіламетраў вады ў год.
Найболей багаты на азёры рэгіён — Віцебская вобласць, дзе іх каля 2500. У Браслаўскім і Ушацкім раёнах азёры займаюць каля 10 % тэрыторыі. Большасць азёр утварылася пасля сканчэння ледавіковай эпохі. Ледавік рухаўся, ўтвараў катлаваны. А потым, адступаючы, пакідаў «лінзы» лёду ў марэнных складках. Апошнія раставалі і ператвараліся ў азёры. Некаторыя палярныя расліны на берагах азёр, а таксама рыбы сялява і сняток — рэлікты, не характэрныя дзеля беларускай прыроды, але занесеныя сюды ў ледавіковую эпоху.
Найглыбейшыя азёры — Гінькава, Трошча, Саро, Вечалле, Пліса, Крывое, Круглік (іх глыбіня — 30-50 метраў). Самае глыбокае возера — Доўгае (53,7 м, у 4 разы глыбейшае за Азоўскае мора). Найвялікшыя азёры — Асвейскае, Чырвонае, Лукомскае, Нешчарда, Ваганаўскае, Свір і, найперш, возера Нарач (каля 80 кв. км).
Колькасць балот значна зменшылася ў ХХ стагоддзі ў выніку меліярацыі (штучнага іх асушэння чалавекам). У 1958 годзе яны займалі каля 21 % тэрыторыі краіны (каля 4,5 млн га), у 1979 годзе — ужо каля 12,4 % (усяго ў краіне тады налічвалася 7006 балот). Звесткі з «Нацыянальнага атласа Беларусі» (2002) супярэчаць адна адной: на першай карце гаворыцца, што балоты займаюць усяго 4,6 % тэрыторыі, на другой — 11,4 %. Меліярацыя беларускіх балот істотна пагоршыла клімат, негатыўна паўплывала на чысціню рэк і паветры — прычым не толькі ў Беларусі, але і ў Еўропе. 1 га балота забірае з атмасферы столькі ж вуглякіслага газу, колькі 10 га лесу ці лугу. Акрамя таго, частай з’явай зрабіліся пажары на асушаных тарфяніках. Сёння ідуць дыскусіі аб аднаўленні беларускіх балот.
Флора і фаўна
Лясы займаюць 36 % тэрыторыі краіны. У Беларусі 28 відаў дзікарослых дрэў. Найбольш важныя лесаўтваральныя пароды: хвоя, елка, дуб, ясень, ліпа, клён, граб, бярозы павіслая (бародаўчатая) і пушыстая, асіна, вольхі чорная і шэрая. Шмат дрэў інтрадукаваных: лістоўніцы сібірская і еўрапейская, хвоі Банкса, Мурэя, веймутава, дуб паўночны, таполі пірамідальная, лаўралістая, бальзамічная і інш.
Прыроднае расліннае покрыва Беларусі займае прыблізна 70 % тэрыторыі. Колькасць відаў раслін дасягае 12 000. Больш за 200 відаў раслін ахоўваецца дзяржавай. Жывёльны свет Беларусі налічвае 457 відаў пазваночных (у тым ліку 73 віды млекакормячых, 290 відаў птушак, прыблізна 60 відаў рыб) і больш за 20 тыс. беспазваночных жывёл. Важнае гаспадарчае значэнне маюць прамыслова-паляўнічыя віды жывёл — лісіца, куніца, заяц, выдра, тхор, гарнастай, а таксама лось і дзік.
17 відаў сысуноў, 72 віды птушак, 4 віды земнаводных, 10 відаў рыб, 72 віды насякомых уключаны ў чырвоную кнігу Беларусі. Для іх аховы ў месцах рассялення створаны запаведнікі, нацыянальныя паркі і заказнікі.
Ахоўныя тэрыторыі
У Беларусі створаны 2 запаведнікі і 4 нацыянальныя паркі.
Ахоўныя прыродныя тэрыторыі:
- Бярэзінскі біясферны запаведнік,
- Нацыянальны парк Белавежская пушча,
- Нацыянальны парк Браслаўскія азёры,
- Нарачанскі нацыянальны парк,
- Прыпяцкі нацыянальны парк,
- Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалагічны запаведнік.
На тэрыторыі Беларусі створаны таксама шэраг заказнікаў.
Экалогія
Беларусь мацней за іншыя краіны пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Кірунак ветру ў першыя дні і тыдні пасля аварыі абумовіў тое, што з усяго аб’ёму цэзію-137, які выпаў на Еўрапейскім кантыненце, каля 70 % прыпала на тэрыторыю Беларусі. Улічваючы цяжар і маштабнасць паражэння краіны ў выніку аварыі, у ліпені 1991 года тэрыторыя Беларусі была абвешчана зонай экалагічнага бедства.
У зоне радыяцыйнага забруджвання па стане на пачатак 2015 года знаходзілася 2383 населеных пункта, 72 з якіх не мела пастаяннага насельніцтва. Агульная колькасць сталага насельніцтва ў гэтых населеных пунктах складала 1142,6 тыс. чал..
Гісторыя
Да з’яўлення чалавека
Паколькі кантыненты няспынна рухаюцца, тэрыторыя сучаснай Беларусі ў мінулым была часткай розных мацерыкоў і знаходзілася ў розных кропках планеты. У прыватнасці, каля 450 млн гадоў назад (ардовікскі перыяд) тэрыторыя цяперашняй Беларусі была часткай мацерыка Балтыка, які ляжаў у Паўднёвым паўшар’і, недалёка ад экватара. Характэрнай фаўнай былі трылабіты і дагістарычныя малюскі (артацэрасы, эндацэрасы і інш). У Мезазойскую эру (251—65 млн гадоў назад) тэрыторыю Беларусі перыядычна пакрываў акіян. Такім чынам, умоў дзеля існавання тут дыназаўраў хутчэй за ўсё не было, але знойдзены рэшткі дагістарычных малюскаў (бакуліты, белемніты, наўтылусы), марскіх ракавінак і марскіх вожыкаў, дагістарычных акіянскіх рыб, у тым ліку акул. Тады ў Беларусі панаваў цёплы субтрапічны клімат. У апошні мільён гадоў Беларусь перыядычна пакрывалі ледавікі. У гэты перыяд тут жыў лясны слон (палеаксадон), бізон прыскус, мамант, шарсцісты насарог, гіена, пячорны леў і іншыя.
Старажытная гісторыя
Засяленне тэрыторыі сучаснай Беларусі пачалося каля 100—35 тыс. гадоў назад. Магчыма, першымі, хто спрабаваў засвоіць рэгіён, былі неандэртальцы, але слядоў іх пражывання ў Беларусі пакуль не знойдзена. Самыя старажытныя знаходкі адносяцца ўжо да людзей сучаснага тыпу — краманьёнцаў.
Людзі знікалі і зноў з’яўляліся перыядычна, па меры таго як ледавік пакрываў тэрыторыю Беларусі і зноў адступаў. Каля 18 тысяч гадоў назад ледавік дасягнуў тых месцаў, дзе сёння знаходзяцца Гродна, Вілейка і Орша. У паўднёвай Беларусі тады склаліся прырода і клімат, уласцівыя для тундры. Сярод фаўны былі маманты, шарсцістыя насарогі, паўночныя алені, лемінгі, белыя курапаткі і інш. Шматлікія валуны, якія сёння пакрываюць тэрыторыю Беларусі, былі шмат тысячагоддзяў назад прынесены сюды ледавікамі. Мноства азёр на поўначы Беларусі таксама ўтвораны колішнімі ледавікамі.
З канца бронзавага веку большасць тэрыторыі сучаснай Беларусі была заселена балтамі. У канцы IX — пачатку X стагоддзя пачалося засяленне на гэту тэрыторыю славян.
Полацкае і Тураўскае княствы
Лічыцца, што першай дзяржавай на тэрыторыі сучаснай Беларусі была Полацкая зямля. Горад Полацк упершыню згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 862 год. Першым гістарычны вядомым князем Полацка з’яўляецца Рагвалод (згадваецца пад 980 год). Да 1001 года кіраваў яго ўнук Ізяслаў, вядомы як «князь-кніжнік». Ад яго імя паходзіць назва горада Заслаўе. Найбольшага росквіту і магутнасці Полацкае княства дасягнула пры валадаранні князёў Брачыслава (1003—1044) і Усяслава Чарадзея (1044—1101). Ад імя першага з іх меркавана паходзіць назва горада Браслаў, другі распачаў будаўніцтва полацкага Сафійскага сабора.
Але пасля ў дзяржаве, як і ва ўсіх усходнеславянскіх княствах, пачаўся перыяд феадальнай раздробленасці. Правінцыі ўзмацніліся і набылі ўласных князёў, уплыў Полацка аслабеў. Князі пастаянна змагаюцца за ўладу, што зніжае іх уплыў на насельніцтва. Узмацняецца роля веча — народных сходаў, на якіх вырашалася большасць грамадскіх і палітычных спраў. Веча абірае і выганяе саміх князёў. Так былі выгнаныя полацкі князь Святаполк (1130-я гады), Рагвалод Барысавіч (1151 год) і Расціслава (1158 год).
У 1184 годзе ў Балтыцы з’яўляюцца першыя нямецкія місіянеры. Абат Мейнард, які дзейнічаў пры падтрымцы Папы рымскага, дабіўся ад полацкіх князёў права прапаведаваць каталіцтва сярод балцкіх плямён ліваў. Гэта стала пачаткам нямецкай каланізацыі рёгіёна і прывяло да 200-гадовай барацьбы беларускіх княстваў з ордэнамі рыцараў-крыжакоў.
У X—XIII стагоддзях на тэрыторыі Беларусі часткова ці практычна цалкам таксама знаходзіліся Тураўскае, Смаленскае, Гарадзенскае княствы. Горад Тураў упершыню згадваецца пад 980 годам у сувязі з кіраваннем нейкага князя Тура, ад імені якога быццам бы і пайшла назва горада. Аднак лічыцца, што князь Тур — асоба легендарная. У далейшым Тураўскае княства, у адрозненне ад Полацкага, не мела ўласнай княжацкай дынастыі; кіеўскія князі пастаянна прызначалі на тураўскі «стол» кагосьці са сваіх сыноў. Толькі ў 1157 годзе князь Юрый Яраславіч дамогся незалежнасці Турава і аднавіў тут мясцовую дынастыю.
Вялікае Княства Літоўскае
Наступнай буйной дзяржавай на беларускай зямлі было Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае (ВКЛ). У час стварэння і пачатковага развіцця гэтай дзяржавы найбуйнейшым і асноўным яе цэнтрам быў Новагародак. Акрамя сучасных зямель Беларусі, у склад гэтай дзяржавы ўваходзілі таксама землі сучаснай Літвы, паўночная частка сучаснай Украіны і частка сучаснай Расіі. Культура Вялікага Княства Літоўскага была пераважна беларускай, ролю дзяржаўнай пісьмовай мовы выконвала старабеларуская.
Найвялікшага росквіту Вялікае Княства Літоўскае дасягнула пры князю Вітаўце Вялікім, стаўшы дзяржавай, якая мела тэрыторыі ад Балтыйскага да Чорнага мора. У XVI стагоддзі пачаўся культурны росквіт дзяржавы: у гэты перыяд дзейнічаюць Мікола Гусоўскі, Францыск Скарына, пачынае фарміравацца ўнікальны беларускі іканапіс, які спалучаў еўрапейскія і праваслаўныя мастацкія традыцыі. Але развіццю краіны істотна замінаюць няспынныя набегі крымскіх татар. У канцы XV стагоддзя слуцкая княгіня Анастасія Алелькавіч бярэ на сябе ваеннае і палітычнае кіраванне горадам і знішчае некалькі атрадаў крымскіх татар.
Рэч Паспалітая
Вялікае Княства Літоўскае знаходзілася ў дынастычнай уніі з Польскім каралеўствам з 1385, а ў 1569 годзе вымушана аб’ядналася з Польскім каралеўствам у канфедэратыўную дзяржаву Рэч Паспалітую. Польшча настойвала пры гэтым на няроўных умовах (паглынанне Вялікага Княства Літоўскага, перайменаванне яго ў Новую Польшчу) і нават ужывала вайсковую сілу. Эліце ВКЛ атрымалася адстаяць адносную незалежнасць краіны, але княства ўсё ж вымушана было аддаць Польшчы ўкраінскія землі. Аднак Статут Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага 1588 года фактычна дэнансаваў Люблінскую унію. ВКЛ захавала ўласную грашовую адзінку, судовую сістэму, войска. Статут ВКЛ, стаўшы адной з першых еўрапейскіх канстытуцый, рэгуляваў грамадскае жыццё на Беларусі да 30-х гадоў XIX стагоддзя.
Аднак у другой палове XVII стагоддзя пачалося аслабленне Рэчы Паспалітай — у першую чаргу за кошт узмацнення магнацкага саслоўя і запрыгоньвання сялян. Гэта прывяло да аслаблення вярхоўнай улады, войн паміж шляхецкімі сем’ямі (якія фарміравалі ўласнае войска) і сялянскіх паўстанняў, адно з якіх перарасло ў вайну паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй (1654—1667). Пазней гэты перыяд атрымаў назву «крывавы патоп». Крызіс Рэчы Паспалітай выклікаў спробу Януша Радзівіла разарваць саюз з Польшчай і заключыць унію Вялікага Княства Літоўскага са Швецыяй. Але нечаканая смерць Януша Радзівіла (як меркавалася, у выніку атруты) не дала ажыццявіць амбіцыйны праект утварэння саюзнай шведскай-беларускай дзяржавы.
Працяг шляхецкіх міжусобіц прывёў да ўмяшальніцтва Швецыі ва ўнутраныя справы краіны ў час Паўночнай вайны. У 18-м стагоддзі Рэч Паспалітая была ўжо слабай краінай, з войскам усяго ў 24 тысячы чалавек (толькі 6 тысяч з іх прыходзілася на Вялікае Княства Літоўскае). У той час род Радзівілаў меў да 10 тысяч салдат. Дадаткова дзяржаўную сістэму аслабляла права liberum veto, паводле якога нават адзін дэпутат з некалькіх соцен, які б прагаласаваў «супраць», мог сарваць прыняцце закона. У выніку прускія, расійскія і аўстрыйскія палітыкі падкупалі пэўных дэпутатаў, зрываючы прыняцце пастаноў. Захаванне прыгоннага права ўсё болей павялічвала адсталасць краіны ад Заходняй Еўропы. Ужо англійскі эканаміст Адам Сміт у XVIII стагоддзі піша аб Рэчы Паспалітай як аб адсталай краіне, дзе амаль адсутнічае прамысловая вытворчасць.
Адначасова ўзмацнялася дыскрымінацыя беларускай культуры і праваслаўнай рэлігіі. Старабеларуская мова была забаронена ў дзяржаўным справаводстве ў 1696 годзе. Усе дакументы перакладаліся на польскую мову. Пад польскім жа ўплывам ішло далейшае запрыгоньванне сялян і пашырэнне правоў шляхты.
Апошнюю спробу выратаваць Вялікае Княства Літоўскае (ды адпаведна Рэч Паспалітую) шляхам рэформ зрабіў кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, але супраціўленне часткі шляхты і раптоўнае ўмяшальніцтва Прусіі, Расіі і Аўстрыі прывяло да падзелаў і знікнення краіны.
Цікава адзначыць, што назва «Белая Русь» у значэнні «Маскоўская дзяржава» сустракаецца на некаторых еўрапейскіх картах увесь час існавання Рэчы Паспалітай, нават у пачатку XVIII стагоддзя, але прыкладна з 1720-х ужо амаль не адносіцца да Масковіі.
У складзе Расійскай імперыі
У 1772, 1793, 1795 гадах адбыліся тры падзелы Рэчы Паспалітай, у выніку якіх беларускія землі адышлі да Расійскай імперыі. У яе складзе яны знаходзіліся да 1917 года.
У гарадах было скасавана Магдэбургскае права, якое некалі давала ім магчымасць самім абіраць сабе кіраўніцтва. Захоўвалася прыгоннае права, якое з кожным дзесяцігоддзем павялічвала эканамічную і тэхналагічную адсталасць Беларусі ад развітых краін. Вайна 1812 года прынесла Беларусі вялікія страты мірнага насельніцтва. Адначасова сярод інтэлігенцыі ўзнікае цікавасць да беларускай культуры, фальклору. Ян Чачот даследуе арфаграфію беларускай мовы і першым уздымае пытанне аб стварэнні «крывіцкага правапісу». Пасля паўстання 1830-31 гадоў царскія ўлады забаранілі уніяцкую царкву і перавялі насельніцтва Беларусі ў праваслаўе. Пасля паўстання 1863-64 гадоў быў узмоцнены ціск на грамадскія арганізацыі і інтэлігенцыю, але даны шэраг эканамічных саступак сялянам.
Рэформы 1860—1870-х гадоў (у прыватнасці, адмена прыгоннага права) паспрыялі эканамічнаму развіццю рэгіёна, але Першая сусветная вайна прынесла вялікія страты мірнага насельніцтва і прамысловасці і паспрыяла ўзмацненню рэвалюцыйнага руху. Апошнюю спробу прадухіліць рэвалюцыю шляхам рэформ зрабіў Пётр Сталыпін у 1906 годзе. У той жа час у Беларусі расце цікавасць да роднай гісторыі, фальклору, незалежнасці. У 1906 годзе ўзнікае газета «Наша ніва». Да беларускай тэматыкі звяртаюцца многія маладыя паэты і публіцысты (Янка Купала, Якуб Колас, Алаіза Пашкевіч, Янка Лучына, Карусь Каганец і інш).
Беларуская Народная Рэспубліка
25 сакавіка 1918 года абвешчана незалежная Беларуская Народная Рэспубліка (БНР). Старшынямі БНР пачаргова былі Янка Серада, Язэп Лёсік, Пятро Крачэўскі. Планаваліся ўмераныя рэформы: перадача сялянам зямлі для арганізацыі дробных працоўных гаспадарак, адсутнасць нацыяналізацыі прамысловасці і г. д. У 1919 годзе пад ціскам бальшавікоў і з-за ўнутраных супярэчнасцей рэспубліка спыніла сваё існаванне, а Рада БНР эмігравала.
Рэспубліка Сярэдняя Літва
Рэспубліка Сярэдняя Літва — дзяржаўна-палітычнае ўтварэнне на тэрыторыі Віленшчыны і Гродзеншчыны ў 1920—1922 гадах. Рэспубліка з’яўлялася апошняй спробай аднавіць Літву ў гістарычным і канфедыратыўным сэнсе (таксама планавалася стварэнне Літвы Верхняй і Літвы Ніжняй). Стварэнне дзяржавы стала магчымым пасля «Бунту Жалігоўскага» дзякуючы Першай Літоўска-Беларускай дывізіі польскай арміі пад кіраўніцтвам ураджэнца Ашмяншчыны Люцыяна Жалігоўскага.
Базіруючыся ў гістарычнай сталіцы Вялікага Княства Літоўскага, Вільні, дзяржава на працягу 18 месяцаў была буфернай зонай паміж Польшчай, ад якой залежыла і Літвой, якая сцвярджала свае правы на гэтую тэрыторыю.
Пасля некаторай затрымкі, звязанай з пратэстам Лігі Нацый, якая планавала ўвод міжнародных войск, 8 студзеня 1922 адбыліся выбары ў Сойм і тэрыторыя рэспублікі была анексавана Польшчай. Люцыян Жалігоўскі пазней у сваіх мемуарах, выдадзеных у Лондане ў 1943 годзе, асудзіў палітыку анексіі, палітыку закрыцця беларускіх школаў ды адмаўлення ад канфедэратыўных планаў маршалка Пілсудскага польскім «саюзнікам».
| 9 кастрычніка 1920 г… заняў Вільню не польскі генэрал Жалігоўскі, а літвін Жалігоўскі. Мараю гэтага апошняга было жыць сярод суайчыньнікаў на літоўскай зямлі. Я не вылучаў сярод іх ні палякаў, ні русінаў, ні жмудзінаў. Будучы літвінам, я ніколі не пераставаў быць палякам. Два гэтыя паняцьці зьвязаныя між сабою. Яны ўзаемна дапаўняюць адно другое. Успаміны Люцыяна Жалігоўскага |
Таксама генерал захапляўся ідэямі пан-славізму:
| Але не толькі геаграфічна Літва была сэрцам славянства. Была ім маральна. Яна, адна з усіх славянскіх народаў, магла лёгка пагаварыць з усімі. Як з Польшчай, так з Расіяй, так з Украінай. Ўклад псіхічны літоўскіх народаў быў як бы створаны каб прымірыць усіх. У яго ніколі не было варожасці, ні нацыянальнай, ні рэлігійнай, ні культурнай. Успаміны Люцыяна Жалігоўскага |
Некалькімі ж дзесяцігоддзямі раней у пратаколе допыту 19-гадовага рэвалюцыянера 10 сакавіка 1887 года пазначана, што Пілсудскі казаў:
| Завуць мяне Осіп Осіпавіч Пілсудскі; ад роду маю 19 гадоў; паходжанне і народнасць дваранін, беларус… Пратакол допыту Юзэфа Пілсудскага ад 10 сакавіка 1887 г. |
Савецкая Беларусь
У 1919 года 1 студзеня было абвешчана ўтварэнне Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь. 31 ліпеня 1920 другі раз было абвешчана ўтварэнне Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь. Пасля кароткачасовага існавання буфернай дзяржавы ЛітБел, ужо БССР у 1922 годзе як адна з краін-заснавальніц увайшла ў склад Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР).
17 верасня 1939 года да БССР была далучана Заходняя Беларусь, якая павялічала памер Рэспублікі амаль у два разы.
Падчас Вялікай Айчыннай вайны ў 1941—1944 гадах Беларусь была акупавана нацысцкаю Германіяй. Пасля вызвалення ад нацысцкай акупацыі частка Заходняй Беларусі (больш за 30 тыс. км²) была рашэннем І. Сталіна перададзена Польшчы.
У 1945 годзе Беларусь стала адной з краін-заснавальніц Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. Рашэнні па ўсіх пытаннях беларуская дэлегацыя ўзгадняла з усесаюзнымі прадстаўнікамі.
У 1986 годзе на мяжы БССР і УССР адбылася Чарнобыльская катастрофа, у выніку якой адбылося радыяцыйнае забруджанне значнай часткі тэрыторыі Беларусі.
Рэспубліка Беларусь
27 ліпеня 1990 года была прынята Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР. У 1991 СССР спыніў існаванне, БССР была абвешчана Рэспублікай Беларусь.
У 1994 годзе прынятая Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, адбыліся першыя прэзідэнцкія выбары.
13 красавіка 1995 года Вярхоўны Савет XII-га склікання зацвердзіў правядзенне рэферэндуму і прызначыў яго на 14 мая 1995 года. У той жа час ідэя рэферэндуму выклікала непаразуменне з боку часткі грамадства і некаторых грамадскіх і палітычных арганізацый, часткі дэпутатаў Вярхоўнага Савета. 6 мая 1995 года Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны выступіла са зваротам да насельніцтва, падкрэсліваючы, што пытанне аб мове не можа выносіцца на рэферэндум.
14 мая 1995 года адбыўся рэспубліканскі рэферэндум. Удзел у галасаванні прынялі 64,8 % выбаршчыкаў. Па ўсіх пытаннях Прэзідэнт атрымаў большасць галасоў. Адначасова з рэферэндумам праходзілі выбары ў Вярхоўны Савет XIII-га склікання. Аднак у выніку нізкай яўкі выбаршчыкаў за два туры было абрана толькі 119 дэпутатаў, у той час як для правамоцнага складу новага Вярхоўнага Савета патрабавалася не менш 174 дэпутатаў (што складала 2/3 ад поўнага складу ў 260 чалавек). Такім чынам, атрымалася, што новы склад парламента не быў абраны. Склалася палітычная сітуацыя, якая паралізавала дзейнасць заканадаўчай улады.
Пытанне было вырашана восенню 1995 года пасля таго, як каля 100 дэпутатаў Вярхоўнага Савета XII-га склікання сабраліся на вераснёўскую сесію, паколькі згодна з артыкулам 91 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 года паўнамоцтвы Вярхоўнага Савета захоўваліся да адкрыцця першай сесіі Вярхоўнага Савета новага склікання. 11 кастрычніка Канстытуцыйны Суд пацвердзіў паўнамоцтвы Вярхоўнага Савета XII-склікання.
29 снежня 1995 года А. Лукашэнка выдаў распараджэнне № 259 «Аб выкананні нормаў і ўказаў прэзідэнта», згодна з якім «у мэтах забеспячэння палітычнай і эканамічнай стабільнасці чыноўнікі Савета Міністраў і іншых дзяржаўных устаноў да ўнясення змен у адпаведныя заканадаўчыя акты павінны забяспечваць безумоўнае выкананне нормаў і ўказаў прэзідэнта».
10 студзеня 1996 года Прэзідэнт накіраваў у Вярхоўны Савет праект закону «Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю» Аднак жаданне Прэзідэнта змяніць Асноўны Закон не знайшло падтрымкі ў парламенце і праект быў адхілены. 8 жніўня А. Лукашэнка накіраваў у Вярхоўны Савет ініцыятыву аб правядзенні другога Усенароднага рэферэндуму.
4 лістапада 1996 года Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь, усе рашэнні якога паводле закону з’яўляюцца абавязковымі і перагляду не падлягаюць, прыняў рашэнне аб неадпаведнасці артыкулу 78 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, у якім засведчана, што парадак правядзення рэспубліканскіх рэферэндумаў вызначаецца законам. На той момант у краіне законам не прадугледжваўся парадак змянення і дапаўнення Канстытуцыі праз рэферэндум. Такім правам быў надзелены выключна Вярхоўны Савет. Пасля гэтага вярхоўны Савет прыняў чарговую пастанову аб вынясенні на абавязковы рэферэндум толькі двух пытанняў — аб пераносе Дня Незалежнасці і аб выбарах кіраўнікоў мясцовых адміністрацый.
Нягледзячы на рашэнне Канстытуцыйнага Суда, А. Лукашэнка ў парушэнне Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і Закона «Аб народным галасаванні (рэферэндуме) у Рэспубліцы Беларусь» выдаў 5 лістапада 1996 года Указ № 455, у якім сам вызначыў парадак уступлення ў сілу рашэнняў рэспубліканскіх рэферэндумаў аб змяненні і дапаўненні Канстытуцыі, а 7 лістапада быў выдадзены Указ № 459 «Аб забеспячэнні канстытуцыйнага права грамадзян на ўдзел у рэферэндуме», згодна з якім характар рэферэндуму вызначаўся як абавязковы, а яго рашэнні канчатковымі.
11 лістапада 1996 года старшыня ЦВК В. Ганчар заявіў, што камісія не будзе выконваць прэзідэнцкі ўказ ад 7 лістапада і праводзіць рэферэндум па пытаннях, якія датычыліся новых рэдакцый канстытуцыйных праектаў.
У 1994 годзе Прэзідэнтам быў абраны Аляксандр Лукашэнка. Ён утрымаў за сабой уладу і пасля выбараў 2001, 2006, 2010, 2015 гадоў, і пасля падзей 2020 года.
Сімволіка
У 1991 годзе былі прыняты дзяржаўныя сцяг (бел-чырвона-белы) і герб («Пагоня»), аднак па выніках рэферэндума (1995) былі зменены на сучасныя чырвона-зялёны сцяг і герб, асновай якому паслужыў герб БССР.
Першыя згадкі пра герб тыпу «Пагоні» фіксуюцца пад XIII стагоддзе. Ён фігуруе як герб княжацкіх сямей, гарадоў, самога Вялікага Княства Літоўскага. Фарміраванне герба звязана з агульнахрысціянскай геральдычнай традыцыяй, па-першае, маляваць манарха конным вершнікам (што паказвала яго як абаронцу), а другое, вобразамі хрысціянскіх святых, у прыватнасці святога Георгія. У савецкі перыяд Беларусі быў прысвоены сацыялістычны герб, які сімвалізаваў інтэрнацыяналізм і вяршэнства сялян і пралетарыяту.
Музыка гімна Беларусі напісана Н. Сакалоўскім для гімна Беларускай ССР 1955 года. Тэкст гэтага гімна, напісаны М. Клімковічам, перапрацаваны ў 2002 годзе У. Карызнам.
Дзяржаўны лад
Рэспубліка Беларусь — унітарная дзяржава, форма кіравання — прэзідэнцкая рэспубліка. Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь дэлегаваны заканадаўчыя паўнамоцтвы на выданне дэкрэтаў і ўказаў, якія маюць сілу закону. Прэзідэнт абіраецца непасрэдна грамадзянамі на 5-гадовы тэрмін.
Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь была прынята 15 сакавіка 1994 года на 13-й сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь XII-га склікання. Набыла сілу 30 красавіка 1994 года з моманту яе апублікавання.
24 лістапада 1996 года Канстытуцыя была абноўлена і дапоўнена паводле вынікаў рэферэндуму. Значная частка змен — пераразмеркаванне паўнамоцтваў на карысць выканаўчай улады і прэзідэнта, у прыватнасці.
Сучасная рэдакцыя Канстытуцыі Рэспубліка Беларусь складаецца з прэамбулы, 9 раздзелаў, у якіх 8 глаў і 146 артыкулаў.
17 кастрычніка 2004 года на рэферэндуме з Канстытуцыі было выключана палажэнне, якое абмяжоўвае права адной асобы абірацца прэзідэнтам больш за два тэрміны запар.
Найвышэйшай заканадаўчай установай Беларусі ёсць Нацыянальны сход, які складаецца з Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі. У Палаце прадстаўнікоў 110 дэпутатаў. Дэпутаты абіраюцца па мажарытарнай сістэме прамым усеагульным галасаваннем. Савет Рэспублікі абіраецца мясцовымі Саветамі — ад кожнай вобласці і горада Мінска абіраюцца па 8 членаў Савета Рэспублікі. 8 членаў Савета прызначаюцца прэзідэнтам — усяго 64 чалавека. Тэрмін паўнамоцтваў Нацыянальнага сходу — 5 гады.
Судовая ўлада ажыццяўляецца Вярхоўным Судом, Вышэйшым Гаспадарчым Судом і Канстытуцыйным судом.
Палітычныя партыі
На 2009 год у Беларусі афіцыйна зарэгістравана 15 палітычных партый, з іх у Палаце Прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь IV склікання прадстаўленыя дзве: Камуністычная партыя Беларусі і Беларуская аграрная партыя.
Міжнароднае становішча і знешняя палітыка
Дзяржава з’яўляецца членам-заснавальнікам ААН, СНД, АДКБ, Еўразійскага эканамічнага саюза, Саюзнай дзяржавы, а таксама членам іншых міжнародных аб’яднанняў.
На 2013 год Беларусь падтрымлівае дыпламатычныя адносіны са 173 дзяржавамі, у 51 з якіх адкрыта 48 пасольстваў, 2 пасольства/пастаянных прадстаўніцтвы пры міжнародных арганізацыях, 2 пастаянных прадстаўніцтвы пры міжнародных арганізацыях, 9 генеральных консульстваў і 1 консульства. За мяжой функцыянуе таксама 13 аддзяленняў пасольстваў Рэспублікі Беларусь.
Замежныя дзяржавы прадстаўлены ў Беларусі 43 пасольствамі, 3 аддзяленнямі пасольстваў, 1 гандлёвым, 28 консульскімі ўстановамі (уключаючы ганаровых консулаў); міжнародныя арганізацыі — 17 прадстаўніцтвамі. Па сумяшчальніцтву ў Беларусі акрэдытавана 85 замежных дыппрадстаўніцтваў.
Гл. таксама Візавыя патрабаванні для грамадзян Беларусі, Спіс дыпламатычных місій Беларусі, Пашпарт грамадзяніна Беларусі
Адміністрацыйны падзел
Рэспубліка Беларусь — унітарная рэспубліка, найбуйнейшая адміністрацыйная адзінка — вобласць. Рэспубліка Беларусь падзяляецца на 6 абласцей, вобласці падзяляюцца на раёны і гарады абласнога падпарадкавання. Агульны лік раёнаў ва ўсіх абласцях складае 118, а гарадоў абласнога падпарадкавання — 12. Горад Мінск з’яўляецца самастойнай адміністрацыйнай адзінкай, якая не ўваходзіць ні ў адну вобласць.
| Вобласць | Паштовы індэкс | Дата заснавання | Плошча км² (на 1.01.2012) | Насельніцтва (на 1.01.2019 [1] 21 кастрычніка 2020.) | Адміністрацыйны цэнтр | Сцяг | Карта |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Брэсцкая вобласць | 224000 | 4 снежня 1939 | 32 786,44 | 1 379 456 | Брэст | ||
| Віцебская вобласць | 210000 | 15 студзеня 1938 | 40 050,32 | 1 164 554 | Віцебск | ||
| Гомельская вобласць | 246000 | 15 студзеня 1938 | 40 369,51 | 1 405 873 | Гомель | ||
| Гродзенская вобласць | 230000 | 20 верасня 1944 | 25 126,98 | 1 036 529 | Гродна | ||
| Мінская вобласць | 220000 | 15 студзеня 1938 | 39 894,75 | 1 432 480 | Мінск | ||
| Магілёўская вобласць | 212000 | 15 студзеня 1938 | 29 068,63 | 1 049 326 | Магілёў |
У шэрагу гарадоў абласнога падпарадкавання і ў горадзе Мінску маецца падзел на гарадскія раёны.
Насельніцтва
Дэмаграфічныя звесткі
Паводле «Дакладу аб развіцці чалавека» Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, па індэксе развіцця чалавечага патэнцыялу (ІРЧП) краіна знаходзіцца на 65-ым месцы (2011 год). На снежань 2010 года па індэксе развіцця з улікам гендарнага фактару рэспубліка займае 52-е месца сярод 182 краін свету і першае месца ў СНД.
Самая вялікая этнічная група Беларусі (2009) — беларусы (83,73 %). Асноўныя этнічныя меншасці: рускія — 8,26 %, палякі — 3,1 %, украінцы — 1,67 %, яўрэі — 0,14 %, іншыя, а так сама людзі, што не пазначылі нацыянальнасць — 3,1 %[2] 29 лістапада 2014..
З 1993 года насельніцтва Беларусі ўстойліва скарачаецца. У 2003 годзе ў Беларусі жыло 9898,6 тыс. чалавек. У выніку перавышэння смяротнасці над нараджальнасцю насельніцтва краіны ў наступныя гады паменшылася.
У Беларусі ў 2006 годзе нарадзіліся 96,4 тыс. дзяцей (на 5,9 тыс. больш у параўнанні з 2005 годам), памерлі 138,4 тыс. чалавек (на 3,5 тыс. чалавек менш, чым у 2005). Пры гэтым прыкметна зменшылася смяротнасць дзяцей ва ўзросце да 1 года — гэты паказчык знізіўся з 7,1 выпадкаў на 1000 народжаных за 2005 год да 6,2 выпадкаў на 1000 народжаных за 2006 год. За першы квартал 2007 года ў параўнанні з адпаведным перыядам 2006-га колькасць памерлых у краіне знізілася на 4,9 %.
тыс. чал., 01.01.2017.[3]
У 2007 годзе нараджальнасць склала (у разліку на тыс. жыхароў) 10,7, а смяротнасць — 13,7. Найбольшае значэнне натуральнага змяншэння насельніцтва адзначана ў Віцебскай вобласці, а ў сталіцы Беларусі каэфіцыент нараджальнасці быў прыкладна роўны каэфіцыенту смяротнасці. У 2008 нараджальнасць (у разліку на тыс. жыхароў) — 11,1, смяротнасць — 13,9, натуральнае змяншэнне насельніцтва — 2,8.
Колькасць насельніцтва краіны складала (на 1 студзеня):
- 2007 — 9579,5 тыс. чал. (за 2006 год зменшылася на 51 тыс. чалавек)
- 2008 — 9542,4 тыс. чал. (за 2007 год зменшылася на 37,1 тыс. чалавек);
- 2009 — 9513,6 тыс. чал. (за 2008 год зменшылася на 28,8 тыс. чалавек);
- 2010 — 9500 тыс. чал. (за 2009 год зменшылася на 13,6 тыс. чалавек);
- 2011 — 9481,2 тыс. чал. (за 2010 год зменшылася на 18,8 тыс. чалавек);
- 2012 — 9465,2 тыс. чал. (за 2011 год зменшылася на 16 тыс. чалавек);
- 2013 — 9463,8 тыс. чал. (за 2012 год зменшылася на 1,4 тыс. чалавек);
- 2014 — 9468,2 тыс. чал. (за 2013 год павялічылася на 4,4 тыс. чалавек);
- 2015 — 9480,9 тыс. чал. (за 2014 год павялічылася на 12,7 тыс. чалавек);
- 2016 — 9498,4 тыс. чал. (за 2015 год павялічылася на 17,5 тыс. чалавек);
- 2017 — 9504,7 тыс. чал. (за 2016 год павялічылася на 6,3 тыс. чалавек);
- 2018 — 9491,8 тыс. чал. (за 2017 год зменшылася на 12,9 тыс. чалавек);
- 2019 — 9429,2 тыс. чал. (за 2018 год зменшылася на 62,6 тыс. чалавек).
- 2020 — 9410,2 тыс. чал. (за 2019 год зменшылася на 19 тыс. чалавек).
- 2021 — 9349,6 тыс. чал. (за 2020 год зменшылася на 60,6 тыс. чалавек).
- 2022 — 9255,5 тыс. чал. (за 2021 год зменшылася на 94,1 тыс. чалавек).
Колькасць насельніцтва ў 14 гарадах Беларусі перасягае 100 тыс. чалавек. У Мінску на 1 снежня 2009 года налічваліся 1 млн 856,4 тыс. жыхароў. На другім месцы — Гомель (484,5 тыс.), на трэцім — Магілёў (370,6 тыс.). Далей ідуць іншыя абласныя цэнтры: Віцебск (346,2 тыс.), Гродна (325,8 тыс.) і Брэст (314,8 тыс.). У Бабруйску на 1 студзеня гэтага года пражывалі 218,4 тыс. чалавек, Баранавічах — 168,3 тыс., Барысаве — 149,8 тыс., Пінску — 130,4 тыс., Оршы — 122,6 тыс., Мазыры — 111,9 тыс., Салігорску — 101,1 тыс., Наваполацку — 100,6 тыс. чалавек .
Шчыльнасць насельніцтва ў сярэднім па краіне складае 45,2 чал./км² (даныя на 1 красавіка 2020 г. з улікам вынікаў перапісу насельніцтва 2019 г.).
Рэлігія
Паводле ацэнак, 60-70 % жыхароў Беларусі лічаць сябе праваслаўнымі, 15-20 % — рыма-каталікамі, 5-10 % — пратэстантамі, грэка-каталікамі (уніятамі). Пашыраны атэізм.
У старажытнасці насельніцтва Беларусі было язычніцкім. Археолагі знайшлі ў гарадзішчах Мілаградскай культуры каля 100 фігурак жывёл, у тым ліку фігуркі каня, сабакі, каровы. На гарадзішчы Падгор’е знойдзена фігурка бабра. На старажытным могільніку ў Лоеўскім раёне (Зарубінецкая культура) былі знойдзены рытуальныя пахаванні сабакі, казулі, каровы. Гэта сведчыць ад распаўсюдзе першабытных верванняў аб тым, быццам багі і духі маюць жывёльнае аблічча. У Сярэднявякоўі сфарміраваўся культ багоў у чалавечым абліччы. Іх ушаноўвалі ў капішчах. У летапісах і фальклоры знойдзены сляды культу такіх багоў, як Ярыла, Вялес, Мокаш, Пярун і інш. Язычніцкія рытуалы захаваліся ў беларускай культуры і па сёння, у выглядзе народных свят (Купалле, Каляды, Русалле, Дзяды, Грамніцы, Саракі, Юр’е, Дажынкі) і абрадаў (Пахаванне стралы, Гуканне вясны, Пахаванне Дзеда, Ваджэнне Куста).
У Х—ХІ стагоддзях на Беларусі пашыраецца хрысціянства. Адным з першых хрысціцеляў быў ісландскі вандроўнік Торвальд Кодрансан. Па Беларусі распаўсюджваецца праваслаўе. Пазней у заходнія рэгіёны з Польшчы прыходзіць каталіцтва. У 16 стагоддзі распачынаецца Рэфармацыя: многія адукаваныя людзі прымаюць пратэстантызм, перакладаюць Біблію на старабеларускую мову (дагэтуль яна была толькі на стараславянскай мове, якую разумелі толькі вузкія колы людзей). У 1596 годзе падпісана Берасцейская унія, узнікае ўніяцкая царква. Дыяспары беларускіх татар і яўрэяў будуюць тут мячэці і сінагогі.
Пад канец XVIII стагоддзя 70 % насельніцтва належала да ўніяцкай (грэка-каталіцкай) царквы, 15 % былі каталікамі рымскага абраду, 7 % — іўдзеямі і толькі 6 % — праваслаўнымі. Аднак у 1839 годзе ўніяцкая царква была скасавана і далучана да Грэка-Рускай Праваслаўнай Царквы, праз што ў праваслаўе перайшло больш за 1,6 млн чалавек.
У савецкі час пачынаецца жорстая барацьба з рэлігіяй: улада забараняе людзям спраўляць абрады, разбурае цэрквы, прымусова і агрэсіўна насаджвае атэізм. Знішчаюцца не толькі хрысціянскія святыні, але спальваюцца свяшчэнныя дрэвы, затоптваюцца сакральныя крыніцы, разбіваюцца валуны, культ якіх захаваўся яшчэ з язычніцкіх часоў. У канцы 1980-х гадоў дзяржава адмаўляецца ад пераследу рэлігіі. Пачынаюць аднаўляцца цэрквы, расце колькасць вернікаў.
У 2000-х гадах у Беларусі, як і ва ўсім свеце, пашыраецца цікавасць да старажытных, дахрысціянскіх вераванняў. Узнікае неапаганства, яго прыхільнікі займаюцца рэканструкцыяй язычніцкіх абрадаў, святаў, светапогляду.
Мовы
Згодна з 17 артыкулам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь дзяржаўнымі мовамі Беларусі з’яўляюцца беларуская і руская (руск.: русский язык) мовы.
Беларуская мова была адзінай дзяржаўнай мовай Рэспублікі Беларусь з 1991 (т. б. пасля атрымання незалежнасці) па 1995 год. Для рускай быў вылучаны статус «мовы міжнародных зносін». Пасля прыходу да ўлады Аляксандра Лукашэнкі з яго прапановы быў праведзены рэферэндум, па выніках якога прынялі іншую дзяржаўную сімволіку і рускую мову ў якасці дзяржаўнай. Легітымнасць рэферэндуму некаторымі грамадзянамі і беларускімі палітычнымі партыямі аспрэчваецца.
Афіцыйна, рэферэндум абвясціў поўную роўнасць беларускай і рускай моў на дзяржаўным узроўні. Але наданне рускай мове такога статусу прывяло да моцнага скарачэння ўжывання беларускай мовы і ў паўсядзённым жыцці, і ў афіцыйных дакументах. Абедзве дзяржаўныя мовы вывучаюцца дзецьмі ў школах як абавязковыя прадметы. У той жа час незалежныя выданні адзначаюць штогадовае памяншэнне ліку дзяцей, якія вучацца ў школах па беларускамоўных праграмах. Афіцыйныя асобы (у тым ліку і прэзідэнт) выступаюць пераважна па-руску.
Паводле перапісу насельніцтва 2009 года, большая колькасць (53 %) насельніцтва пазначылі роднай мовай беларускую, пры гэтым толькі 23 % заявілі, што карыстаюцца ёй у паўсядзённым жыцці (у параўнанні з 1999 годам, дзе беларускую як родную пазначылі 73 %).
Папулярызацыяй беларускай мовы сёння займаюцца такія грамадскія арганізацыі, як Мова нанова, Кінаконг, ТБМ, Арт Сядзіба і інш. Афіцыйна выкарыстоўваецца беларускі кірылічны правапіс, рэгламентаваны правіламі.
У Гродзенскай і Брэсцкай абласцях, дзе пражывае шмат палякаў, распаўсюджаная польская мова. У Гродне і Ваўкавыску маюцца польскамоўныя школы. У Рымдзюнах існуе таксама школа з навучаннем на літоўскай мове
Эканоміка
Эканоміка Беларусі — сацыяльна-рыначная. Аднак, на думку некаторых навукоўцаў, гаспадарка Беларусі з’яўляецца планавай, або адміністрацыйна-каманднай.
Тэмпы павелічэння ВУП у 2005 годзе склалі 9,2 %, інфляцыя — 8 %. У першым паўгоддзі 2006 тэмпы павелічэння ВУП склалі 10,1 %, прамысловай вытворчасці — 12,6 %.
Аб’ём ВУП у 2008 годзе павялічыўся ў параўнанні з 2007 на 10 %. Удзельная вага ў ВУП дабаўленай вартасці прамысловасці склала 28,1 %, сельскай гаспадаркі — 8,4 %, будаўніцтва — 9,4 %, транспарту і сувязі — 8 %, гандлю і грамадскага харчавання — 10,6 %.
У сакавіку 2011 года ў Беларусі пачаўся валютна-фінансавы крызіс. У выніку крызісу дэвальвацыя беларускага рубля ў адносінах да долара з пачатку года склала 189 %, інфляцыя за студзень—кастрычнік дасягнула 88,7 % (у тым ліку кошты на харчовыя тавары выраслі на 103,6 %), заработная плата зменшылася з $ 527 да $ 220—260.
Грашовая сістэма
Белару́скі рубе́ль (код ISO — BYN, да 2016 года — BYR, да 2000 года — BYB) — афіцыйная валюта Рэспублікі Беларусь. Скарачаецца як Br. 1 беларускі рубель дзеліцца на 100 капеек. У хаджэнні банкноты наміналам 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500 рублёў і манеты 1, 2, 5, 10, 20, 50 капеек, 1, 2 рублі.
Банкаўская сістэма
Банкаўская сістэма Рэспублікі Беларусь як незалежнай дзяржавы пачала складвацца ў 1991 годзе. Складаецца яна з двух узроўняў: Нацыянальнага банка Беларусі і камерцыйных банкаў.
Сельская гаспадарка
Адной з прыярытэтных галін эканомікі з’яўляецца сельская гаспадарка. У Беларусі вырошчваюцца збожжавыя (ячмень, жыта, авёс, пшаніца, трыцікале, кукуруза), кармавыя культуры, цукровыя буракі, лён, рапс, бульба. Жывёлагадоўля мае малочна-мясны кірунак. Беларусь з’яўляецца буйным экспарцёрам малочнай прадукцыі на сусветны рынак: пры вытворчасці 1 % агульнасусветнага вырабу малака на Беларусь у агульным аб’ёме сусветных паставак маслу прыходзіцца 11 %, сыру — 5,7 % (2009).
Прамысловая вытворчасць
Асноўныя галіны прамысловасці Беларусі — машынабудаванне, металаапрацоўка, хімічная і нафтахімічная. Таксама развіты электраэнергетыка, лёгкая, харчовая, лясная і дрэваапрацоўчая прамысловасць. Беларуская прамысловасць з’яўляецца экспартна-арыентаванай. Асноўныя экспартныя пазіцыі — нафтапрадукты (Нафтан, Мазырскае НПА), грузавыя аўтамабілі і аўтобусы (МАЗ, БелАЗ), трактары (МТЗ), тэлевізары (Гарызонт, Віцязь), халадзільнікі (Атлант), хімічныя валокны і ніці (Палімір), калійныя ўгнаенні (Беларуськалій), прадукцыя тэкстыльнай і лёгкай прамысловасці.
Краіна мае прадпрыемствы па вытворчасці лекавых прэпаратаў і медыцынскай тэхніцы.
IT-тэхналогіі
У Беларусі дынамічна развіваецца IT-сектар. Шэраг IT-кампаній з сусветным імем былі заснаваныя беларускімі бізнэсоўцамі. Фірму EPAM Systems заснавалі беларусы Аркадзь Добкін і Леа Лознер, сёння яна з’яўляецца рэзідэнтам Парка высокіх тэхналогій. Адзін са стваральнікаў праграмы Viber — беларус Ігар Магазіннік. Цэнтры распрацоўкі праграмы месцяцца ў Ізраілі і Беларусі (Брэст, Мінск). Віктар Кіслы, заснавальнік і лідар кампаніі Wargaming.net, стаў першым афіцыйным мільярдэрам Беларусі. Сёння адзін з офісаў фірмы знаходзіцца ў Мінску.
Энергетыка
Беларусь не валодае значнымі ўласнымі паліўна-энергетычнымі рэсурсамі (ПЭР). За кошт уласных ПЭР пакрываецца толькі 15 % патрэб краіны (2007), астатнія 85 % імпартуюцца — у асноўным з Расіі. Асноўная частка электраэнергіі выпрацоўваецца на ЦЭС.
Да 2020 года плануецца будаўніцтва гідраэлектрастанцый магутнасцю каля 200 МВт. Таксама да 2020 года прадугледжана стварэнне да 300 МВт магутнасцяў на ветраэнергаўстаноўках з выпрацоўкай да 500 млн кВт*г. Будуецца Беларуская АЭС.
Міжнародны гандаль
Асноўнымі знешнегандлёвымі партнёрамі Беларусі з’яўляюцца Расія і ЕС. Па выніках 2006 у краіны ЕС было экспартавана 45,5 % прадукцыі, у Расію — 43,6 %. Акрамя Расіі экспарт у вялікіх аб’ёмах адбываўся ў Нідэрланды — 17,7 %, Вялікабрытанію — 7,5 %, Украіну — 6,3 %, Польшчу — 5,2 %, Германію — 3,8 %. Большая частка імпарту (58,6 %) ажыццяўлялася з Расіі; іншыя важнейшыя партнёры: Германія — 7,5 %, Украіна — 6,3 %, Польшча — 3,4 %, Кітай — 2,5 %. У імпарце пераважалі: паліва і мінеральная сыравіна (33,4 %), машыны і абсталяванне (16,1 %), металы і вырабы з іх (11,7 %). Увогуле, тавараабарот (каля $ 50 млрд) адбываўся больш як са 140 краінамі. Аб’ём імпарту (каля $ 29 млрд) быў большы за аб’ём экспарту (каля $ 22 млрд).
Асноўнымі гандлёвымі партнёрамі краіны ў I паўгоддзі 2012 г. з’яўляліся: Расія — 46,3 % ад усяго аб’ёму знешнегандлёвага абароту, Нідэрланды — 11,6 %, Украіна — 7,5 %, Латвія — 5,4 %, Германія — 4,1 %, Кітай — 2,5 %, Польшча — 2,3 %, Літва і Італія — па 1,7 %, Бразілія — 1,2 %. У імпарце пераважалі нафта і нафтапрадукты, прыродны газ, таксама імпартаваліся чорныя металы і вырабы з іх, легкавыя аўтамабілі, рухавікі ўнутранага згарання і інш. Аснову экспарту склалі нафтапрадукты і калійныя ўгнаенні, таксама экспартаваліся малочныя прадукты, грузавыя аўтамабілі, трактары і інш..
Турызм
На тэрыторыі Беларусі, з яе старажытнай і багатай гісторыяй ды самабытнай культурай, размешчана значная колькасць гістарычных гарадоў: Навагрудак — першая сталіца Вялікага Княства Літоўскага, Полацк — сталіца Полацкага княства, Тураў і Гродна — цэнтры славянскіх княстваў IX—XII стагоддзяў, Мсціслаў — цэнтр буйнога ваяводства ХVІ стагоддзя. У шматлікіх гарадах захаваліся старадаўнія храмы і манастыры, палацы і замкі, каштоўныя гістарычныя і культурныя помнікі.
Рынак турызму з’яўляецца дынамічнай галіной беларускай эканомікі. Сярэднегадавы абарот рынку турпаслуг на працягу апошніх трох гадоў перавышае $ 20 млн і павялічваецца штогод на 8 %. Прыбытковасць арганізацыі турбізнесу, паводле афіцыйных даных, складае ў залежнасці ад стану кан’юнктуры рынку 10—20 % гадавых. Расходы на арганізацыю турызму складаюць звыш $ 18 млн. Гадавая выручка на аднаго занятага ў сферы турызму складае $ 6—8 тыс. У сферы турызму занята больш за 3,6 тыс. чалавек. У Беларусі каля 500 фірмаў маюць права займацца турысцкай дзейнасцю. 86 % з іх знаходзяцца ў прыватнай уласнасці.
Больш 250 гасцініц адначасова могуць прыняць 30 тыс. прыезджых. У распараджэнні турыстаў 14 турысцкіх гасцініц (больш за 6,5 тыс. месцаў), 9 турбаз і кемпінгаў (4,3 тыс. месцаў).
У Беларусі з мэтай рацыянальнага выкарыстання сферай турызму нацыянальнай культурнай спадчыны і найбольш каштоўных прыродных комплексаў распрацавана Дзяржаўная інвестыцыйная праграма адраджэння гісторыка-культурнай і прыроднай спадчыны рэспублікі «Залатое кольца Беларусі», праектам якой прадугледжваецца стварэнне шматкропкавай спецыяльнай эканамічнай зоны турыстычна-рэкрэацыйнага тыпу.
У Беларусі шырокую вядомасць набыў паляўнічы і рыбалоўны турызм. На тэрыторыі паляўнічагаспадарак маецца магчымасць арганізацыі камерцыйных паляўнічых тураў з гарантыяй на разнастайныя віды дзічыны.
Транспарт
28 ліпеня 1939 года Вярхоўны Савет БССР прыняў закон «Аб арганізацыі Народнага камісарыята аўтамабільнага транспарту БССР». Менавіта з гэтага моманту пачалося станаўленне аўтатранспарту агульнага карыстання рэспублікі, афармленне яго ў самастойную галіну.
На Беларусі найбольшае значэнне мае чыгуначны, аўтамабільны, трубаправодны транспарт.
Працягласць чыгуначных шляхоў — 5512 км, у т. л. электрыфікаваных — 897 км. Аўтамабільных дарог — 86,6 тыс. км, у т. л. з цвёрдым пакрыццём — 74,3 тыс. км. Агульная працягласць нафтаправодаў — 2984 км, нафтапрадуктаправодаў — 1107 км, газаправодаў — 7421 км.
Водны транспарт
У сістэме воднага транспарту працуюць 10 рачных партоў (Бабруйск, Брэст, Гомель, Мікашэвічы, Магілёў, Мазыр, Пінск, Рэчыца, Віцебск, Гродна), 4 прадпрыемствы водных шляхоў (Гомель, Пінск, Мазыр, Бабруйск), якія абслугоўваюць водныя шляхі на рэках Дняпро, Бярэзіна, Сож, Прыпяць, Заходняя Дзвіна, Нёман, Мухавец і Днепра-Бугскім канале. Будаўніцтва і рамонт суднаў ажыццяўляюцца на Пінскім суднабудаўніча-суднарамонтным заводзе.
Паветраны транспарт
Паветраны транспарт Рэспублікі Беларусь уяўляе сабой комплекс прадпрыемстваў, арганізацый, якія ажыццяўляюць перавозку пасажыраў і грузаў па паветры як у рэспубліцы, такі за яе межамі. Усе яны з’яўляюцца дзяржаўнымі ўстановамі і арганізацыйна ўваходзяць у Дэпартамент па авіяцыі Міністэрства транспарту і камунікацый Рэспублікі Беларусь.
У яго склад уваходзяць прадпрыемствы і арганізацыі: Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Нацыянальная авіякампанія „Белавія“»; Адкрытае акцыянернае таварыства «Авіякампанія ТрансАвіяЭкспарт»; Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Авіякампанія Гродна»; Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Нацыянальны аэрапорт Мінск»; Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства па аэранавігацыйнае абслугоўванні паветранага руху «Белаэранавігацыя»; Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Мінскі авіярамонтны завод»; Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Інфармацыйна-вылічальны цэнтр авіяцыі»; Мінскі дзяржаўны вышэйшы авіяцыйны каледж.
Сувязь і камунікацыі
У краіне налічваецца 4,4 млн (2014) карыстальнікаў стацыянарных тэлефонных апаратаў, 11,1 млн (на пачатак 2014 года) мабільнай сувязі. Колькасць абанентаў сеткі Інтэрнэт у Беларусі на пачатак 2014 года склала 9,4 млн.
Гэты раздзел артыкула яшчэ не напісаны. |
Гл. таксама
Рэйтынг самых паспяховых і ўплывовых бізнесменаў Беларусі
- Топ-2011 года (па версіі ej.by) 13 лістапада 2016.,
- Топ-2013 года (па версіі ej.by) 2 снежня 2016.,
- Топ-2016 года (па версіі ej.by) 30 сакавіка 2017.,
- Топ-2017 года (па версіі ej.by) 24 чэрвеня 2017..
Культура і грамадства
Беларуская культура налічвае тысячы гадоў гісторыі. Яна пачалася з першабытнага мастацтва (фігуркі коней, кароў, сабак, птушак), трансфармавалася ў мастацтва Сярэднявечча з яго іканапісам і каменнымі храмамі. У 14-17 стагоддзях тут будуюцца замкі, а зліццё еўрапейскіх, праваслаўных і старажытных народных стыляў стварае ўнікальныя, непаўторныя архітэктурныя, музычныя, літаратурныя творы. Але ў XIX—XX стагоддзях многія замкі і сядзібы прыйшлі ў заняпад, а народная культура стала забывацца: у вёсках болей не святкавалі Купалле, Каляды, Зялёныя святкі, Пахаванне стралы, Дзяды, паступова разбураліся старыя вясковыя хаты і цэрквы, гінуў самабытны стыль народнай архітэктуры. У заняпадзе апынулася і беларуская мова.
Але ў наш час расце цікавасць да старой беларускай культуры, да вышыванак, да замкаў, да народных святаў. Набіраюць папулярнасць мерапрыемствы, арыентаваныя на адраджэнне беларускай культуры.
Літаратура
Літаратура стагоддзямі адыгрывала важную ролю ў культуры Беларусі. Трагічная гісторыя краіны паўплывала на тое, што тэма вайны доўгі час была вядучай у беларускай літаратуры.
Сярод найбольш вядомых пісьменнікаў і паэтаў Беларусі — Васіль Цяпінскі, Сымон Будны, Андрэй Рымша (XVI стагоддзе); Лаўрэнцій Зізаній, Сімяон Полацкі (XVII); Альгерд Абуховіч, Ядвігін Ш., Вінцэнт Дунін-Марцынкевіч, Францішак Багушэвіч, Адам Гурыновіч, Янка Лучына (XIX); Алаіза Пашкевіч, Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Змітрок Бядуля, Ларыса Геніюш, Кузьма Чорны, Янка Маўр, Зінаіда Бандарэнка, Іван Мележ, Пімен Панчанка, Іван Шамякін, Зоська Верас, Васіль Быкаў, Кандрат Крапіва, Андрэй Макаёнак, Янка Брыль, Вольга Іпатава, Генрых Далідовіч, Раіса Баравікова, Васіль Вітка, Міхась Мамонька, Рыгор Барадулін, Анатоль Вярцінскі, Уладзімір Карызна, Генадзь Бураўкін, Ніл Гілевіч, Анатоль Сыс (XX—XXI).
Адсутнасць распрацаванай беларускай граматыкі ў ХІХ стагоддзі і рэпрэсаваны статус беларускай мовы прыводзіў да таго, што многія пісьменнікі і паэты, што жылі ў Беларусі ці мелі беларускае паходжанне, пісалі па-польску (Уладзіслаў Сыракомля, Тамаш Зан, Эма Дмахоўская і інш).
Сайт «Дзедзіч» склаў рэйтынг найболей уплывовых беларускіх празаічных твораў паводле праведзенай галасаванкі. Першае месца (543 галасы) атрымаў раман «Каласы пад сярпом тваім» Уладзіміра Караткевіча, другое — яго ж «Дзікае паляванне караля Стаха» (481 голас), далей — «Людзі на балоце» Івана Мележа, «Тутэйшыя» Янкі Купалы, «Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» Яна Баршчэўскага, «Чорны Замак Альшанскі» Уладзіміра Караткевіча, «На ростанях» Якуба Коласа, «Знак бяды» Васіля Быкава, «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» Уладзіміра Караткевіча, «Пінская шляхта» В. Дуніна-Марцінкевіча; 11-е, 12-е і 13-е месцы займаюць аповесці Васіля Быкава «Альпійская балада», «Жураўліны крык» і «Сотнікаў», 14-е — «Сэрца на далоні» Івана Шамякіна, 15-е — зноў за Уладзімірам Караткевічам з яго творам «Ладдзя роспачы», на 16-м — «Палесскія рабінзоны» Янкі Маўра, на 17-м — «Паўлінка» Янкі Купалы, на 18-м — «Доўгая дарога дадому» Васіля Быкава, на 19-м — «Зямля пад белымі крыламі» Уладзіміра Караткевіча, на 20-м — «Аблава» Васіля Быкава, на 21-м — «Хто смяецца апошнім» Кандрата Крапівы, на 22-м — «Раскіданае гняздо» Янкі Купалы. Святлана Алексіевіч займае ў рэйтынгу 23-е месца з кнігаю «У вайны не жаночае аблічча», на 24-м «Таямніцы полацкай гісторыі» Уладзіміра Арлова, «Споведзь» Ларысы Геніюш на 30-м месцы, зборнік апавяданняў «Міларусь» рок-спевака Лявона Вольскага — на 50-м і г. д.
Сучасная беларуская літаратура
Сярод сучасных літаратараў найбольш адметнымі і ўплывовымі лічацца пісьменнікі — Святлана Алексіевіч (лаўрэат Нобелеўскай прэміі), Уладзімір Арлоў, Альгерд Бахарэвіч, Адам Глобус, Віктар Марціновіч, Людміла Рублеўская і інш..
Сярод паэтаў: Эдуард Акулін, Валерыя Кустава, Уладзімір Някляеў, Таццяна Сівец, Андрэй Хадановіч, Віктар Шніп і інш..
Сярод аўтараў, якія працуюць на глебе дзіцячай літаратуры вылучаюцца: Алесь Бадак, Раіса Баравікова, Вольга Гапеева, Валерый Гапееў, Алег Грушэцкі, Алена Масла, Серж Мінскевіч, Аксана Спрынчан і інш..
Выяўленчае мастацтва
У XVI стагоддзі ў Беларусі фарміруецца ўнікальная школа іканапісу, якая спалучала ў сабе праваслаўную і еўрапейскую манеру жывапісу. У XV—XVII стагоддзях фарміруецца жанр сармацкага партрэта. Сярод мастакоў пазнейшых стагоддзяў вылучаюцца Аляксандр Тарасевіч (XVII стагоддзе), Н. Ю. Сілівановіч, Напалеон Орда, Сяргей Заранка, Гелена Скірмунт (XIX), Марк Шагал, В. К. Бялыніцкі-Біруля, Язэп Драздовіч, Міхаіл Савіцкі, Мікалай Селяшчук (XX).
Сярод мастакоў-сучаснікаў — Валерый Славук, Павел Татарнікаў, Мікола Купава, Раіса Сіплевіч, Май Данцыг, Адам Глобус, Зоя Луцэвіч, Анатоль Кузняцоў, Зоя Літвінава, Сяргей Кірушчанка, Віталь Герасімаў, Андрэй Асташоў, Сяргей Аганаў, Уладзімір Вішнеўскі, Уладзімір Савіч, Рыгор Сітніца, Леанід Хобатаў і іншыя.
Самыя цікавыя творы беларускага жывапісу і скульптуры розных эпох можна ўбачыць у мастацкіх музеях краіны.
Буйнейшы збор твораў мастацтва мае Нацыянальны мастацкі музей Беларусі. Ён актыўна прапагандуе нацыянальнае мастацтва. Тут пастаянна праходзяць выстаўкі твораў беларускіх мастакоў. У Мінску працуе таксама галерэя сучаснага мастацтва «Ў».
Цікавыя калекцыі твораў беларускага мастацтва ў Віцебскім абласным мастацкім музеі, Магілёўскім абласным мастацкім музеі, Полацкай мастацкай галерэі.
У многіх раённых цэнтрах Беларусі ёсць мастацкія галерэі, дзе можна ўбачыць работы мясцовых мастакоў.
Архітэктура
Архітэктура Беларусі надзвычай разнастайная — найперш з-за таго, што перыядычна мяняўся геапалітычны стан краіны. У краіне можна знайсці ўзоры аўтэнтычнай вясковай архітэктура, будынкі раманскага стылю і готыкі, барока і класіцызму, мадэрну і эклектыкі.
У жалезным веку плямёны, што насялялі тэрыторыю Беларусі, будавалі гарадзішчы (абнесеныя земляным валам і частаколам), а пазней — селішчы. Пасля прыняцця хрысціянства пачынаецца візантыйскі культурны ўплыў, узнікаюць каменныя цэрквы (Полацкі Сафійскі сабор, Каложская царква). У XIV стагоддзі, каля ўзмацняецца пагроза з боку крыжакоў і татар, пачынаецца будаўніцтва замкаў (Лідскі замак, Гродзенскі замак, Крэўскі замак, Аршанскі замак). Актыўныя сувязі з іншымі краінамі дазваляюць беларускім землям быць у трэндзе гісторыі: у XVI стагоддзі сюды трапляе гатычны стыль, узнікаюць цэрквы-крэпасці (Сынкавіцкая царква, Мураванкаўская, Заслаўская), у другой палове XVI стагоддзя — стыль барока (Езуіцкі касцёл у Нясвіжы, Мікалаеўская царква ў Магілёве — выбітны помнік праваслаўнага барока). У XVIII—XIX стагоддзях пачынаецца маштабнае будаўніцтва палацаў (Ружанскі палац, палац Бутрымовічаў, Палац Агінскіх, палац Тышкевічаў у Валожыне, палац Румянцавых — Паскевічаў, палац Храптовічаў, Косаўскі палац, палац Горватаў і інш).
Музыка
Старадаўняе музычнае мастацтва Беларусі прадстаўлена народнымі песнямі (веснавымі, юраўскімі, купальскімі, жніўнымі, каляднымі). Сярод традыцыйных народных інструментаў былі дуда, цымбалы, сурма, колавая ліра, жалейка, дудка язычковая, свісцёлка і інш.
Выбітныя кампазітары ХІХ—ХХ стагоддзяў — Міхал Клеафас Агінскі, Мікалай Чуркін, Яўген Цікоцкі, Анатоль Багатыроў, Марк Фрадкін, Уладзімір Алоўнікаў, Яўген Глебаў, Юрый Семяняка, Сяргей Картэс, Ігар Лучанок, Эдуард Ханок, Васіль Раінчык. Кампазітар Мікола Равенскі стварыў музыку на вершы Максіма Багдановіча «Пагоня», «Слуцкія ткачыхі», на царкоўны гімн «Магутны Божа», а таксама на творы Янкі Купалы, Якуба Коласа, Канстанцыі Буйло, Цішкі Гартнага. У ХХ стагоддзі на замежны імідж Беларусі значна паўплывала творчасць ВІА «Песняры» на чале з Уладзімірам Мулявіным. У 1980-х адраджэннем народнай песні займалася аб’яднанні «Беларуская спеўна-драматычная майстроўня» (ліквідавана ў 1984 пасля канфлікту з уладай).
Гісторыя беларускага року пачалася ў пачатку 1980-х, у перыяд савецкана застою. Адным з першых гуртоў была «Мроя», якую ў 1981 заснавалі Лявон Вольскі і Уладзімір Давыдоўскі. У 1994 на яго падмурку вырас гурт NRM. У канцы 1980-х узнік гурт ULIS, які выдаў у той час 3 першыя альбомы — «Чужаніца», «Краіна доўгай белай хмары» і «Танцы на даху», пад уплывам творчасці лідараў брытанскай рок-класікі — Pink Floyd і Led Zeppelin. У сярэдзіне 1990-х музычны стыль гурта наблізіўся да гранж, а ў 2000-х — да цяжкага металу. У 1985 Вітаўт Мартыненка і Анатоль Мяльгуй заснавалі першы ў Беларусі рок-клуб «{"@context": "https://schema.org","@type": "NewsArticle","inLanguage": "be-BY","articleSection": "Вікіпедыя","mainEntityOfPage": { "@type": "WebPage", "@id": "https://www.wikidata.be-by.nina.az/Беларусь.html"},"headline": "Беларусь","alternativeHeadline": "Беларусь","wordCount":"720","keywords":[],"image": {"@type": "ImageObject","url": "https://www.wikidata.be-by.nina.az/template/images/fphotos/30.jpg","width": "1200","height": "675"},"dateCreated":"2023-07-01T05:10:30+00:00","datePublished":"2023-07-01T05:10:30+00:00","dateModified":"2023-07-01T05:10:30+00:00","description": "Беларусь У паняцця ёсць і іншыя значэнні гл значэнні Белару сь вымаўленне i поўная назва Рэспу бліка Белару сь i руск Ре","articleBody": "U panyaccya yosc i inshyya znachenni gl Belarus znachenni Belaru s vymaylenne i poynaya nazva Respu blika Belaru s i rusk Respu blika Belaru s dzyarzhava va Ushodnyaj Eyrope na zahadze Ushodne Eyrapejskaj rayniny Terytoryya krainy 207 6 tys km 84 ya y svece Kolkasc naselnictva na 1 studzenya 2019 goda 9 475 600 chalavek 92 ya y svece Pracyaglasc z poynachy na poydzen 560 km z zahadu na yshod 650 km Respublika Belarus Scyag Belarusi Gerb BelarusiGimn My belarusy source source track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track ","author":[{"@type": "Organization","name": "www.wikidata.be-by.nina.az","url": "https://www.wikidata.be-by.nina.az/Беларусь.html"}],"publisher": { "@type": "Organization", "name":"www.wikidata.be-by.nina.az", "logo": { "@type": "ImageObject","url": "https://www.wikidata.be-by.nina.az/template/images/logo.svg","width": 200,"height": 45 }}}