Пры́пяць — рака ў Валынскай, Ровенскай і Кіеўскай абласцях Украіны, Брэсцкай і Гомельскай абласцях Беларусі, правы прыток Дняпра. Даўжыня 761 км, у межах Беларусі 500 км. Вадазбор 121 тыс. км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 450 м³/с. Агульнае падзенне ракі 69,5 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,1 ‰.
| Прыпяць | |
|---|---|
| укр.: Прип’ять | |
| Рака Прыпяць каля Мазыра | |
| Характарыстыка | |
| Даўжыня | 761 км |
| Басейн | 121 000 км² |
| Расход вады | 450 м³/с (у вусці) |
| Вадацёк | |
| Выток | Украіна |
| • Месцазнаходжанне | в. Гладзін (Украіна) |
| • Каардынаты | 51°20′00″ пн. ш. 23°47′26″ у. д.HGЯO |
| Вусце | Дняпро |
| • Каардынаты | 51°11′30″ пн. ш. 30°28′55″ у. д.HGЯO |
| Ухіл ракі | 0,1 м/км |
| Размяшчэнне | |
| Водная сістэма | Дняпро → Чорнае мора |
| Краіны | |
| выток вусце | |
| Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Назва Правіць
Згодна з найбольш пашыранай версіяй (належыць М. Фасмеру), назва Прыпяць значыць «пры-ток (Дняпра)» і звязаная з індаеўрапейскім *pet- «імкнуцца, кідацца».
Гідранімічны корань Прып- мог пайсці[крыніца?] і ад «глухога» варыянта кораня *birb-, ад якога літоўскае birbinta «балаціна».
Гэтае рэдкае літоўскае слова (захавалася ў двух старых літоўска-нямецкіх слоўніках) звязвае паўднёваеўрапейскі корань *barb- «балота» з літоўскімі barbti «трашчаць», birbti «жужжаць, бурчэць», burbti «мармытаць, бурчэць, такаваць».
Так жа сама звязаныя літоўскія аднакарэнныя burgėti ў значэннях «мармытаць, бурчэць, балбатаць», «бурліць, булькатаць (пра крыніцу), стаяць (пра балота)» і burgė «балота, твань». Ад іх балцкія гідронімы пруск. Burgelin, літ. Burgis, Burgelis. У гэтым семантычным гняздзе аб’яднаныя, з аднаго боку, аднастайны гук, што паўтараецца, а з другога — больш ці менш актыўны рух вады на адным месцы (крыніца, балота).
У літоўскіх barbti, birbti, burbti «глухія» варыянты — parpti, pirpti, purpti з той жа ці блізкай семантыкай. Па прыкладзе пары birb-ti : birb-inta магла існаваць і пара pirp-ti : *pirp-inta.
Літоўскі гідронім Birbìntė (у самых нізоўях Нёмана), які звязваюць з birbinta «балаціна», мог мець і свой «глухі» аналаг у выглядзе рачной назвы з коранем тыпу *Pirp-int-.
Асноўныя прытокі Правіць
Справа: Тур’я, Стаход, Весялуха, Стыр, Гарынь, Сцвіга, Убарць, Тур, Славечна, Жалонь, Тураў-Альгомельскі канал.
Злева: Піна, Ясельда, Скрыпіца, Бобрык 1, Цна, Лань, Случ, Бобрык 2, Пціч, Трэмля, Іпа, Тур’я, Чарабасаўскі канал.
На рацэ Правіць
Гарады: Пінск (порт), Мазыр (порт), Тураў (прыстань), Петрыкаў (порт), Нароўля (порт), Чарнобыль (порт).
Водзяцца: шчупак, акунь, плотка, лешч, лінь, карась залаты, верхаводка, гусцяра; каштоўныя — судак, галавень, падуст, сом.
Гідраграфія Правіць
Пачынаецца за 1 км на паўднёвы ўсход ад в. Галядзін Ковельскага раёна Валынскай вобласці на вышыні 168 м над узроўнем мора, цячэ ўздоўж Прыпяцкай нізіны на працягу 204 км па Украіне, 500 км — па Беларусі і астатнія 57 км — зноў па Украіне. Упадае з паўночнага ўсходу ў Кіеўскае вадасховішча. Рака суднаходная на ўсёй тэрыторыі Беларусі, навігацыя на працягу 240—270 сутак. Злучана Дняпроўска-Бугскім каналам з р. Мухавец (басейн Заходняга Буга), Агінскім каналам (не дзейнічае) — з Нёманам, Мікашэвіцкім каналам — з рачным портам Мікашэвічы. Вада ў рацэ гідракарбанатна-кальцыевага класа, умерана жорсткая, сярэдняй мінералізацыі.
У выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС (1986) басейн ніжняга цячэння Прыпяці быў забруджаны радыенуклідамі. З месцаў, дзе пражыванне стала небяспечным для здароўя, насельніцтва эвакуіравана і створаны Палескі радыяцыйна-экалагічны запаведнік. У сярэднім цячэнні Прыпяці, на тэрыторыі Жыткавіцкага, Петрыкаўскага і Лельчыцкага раёнаў, паблізу ракі знаходзіцца нацыянальны парк «Прыпяцкі».
Характарыстыкі гідралагічнага рэжыму ракі — расцягнутае веснавое разводдзе, кароткачасовая (100—120 сутак) летняя межань, якая парушаецца дажджавымі паводкамі і амаль штогоднімі асеннімі пад′ёмамі ўзроўню вады. На перыяд веснавога разводдзя прыпадае 60 %, летне-асеннюю межань — 24 %, зімовую — 16 % гадавога сцёку. Максімальныя ўзроўні вады — у 1-й палове красавіка. Вышыня пад′ёму ў верхнім цячэнні да 2 м, у сярэднім і ніжнім да 5 м, у межах вузкай поймы (каля Мазыра) да 7 м над самай нізкай межанню. Самыя нізкія ўзроўні звычайна ў верасні — кастрычніку. Замярзае амаль адначасова на ўсім працягу звычайна ў першай палове снежня, ачышчаецца ад лёду ў канцы сакавіка. Веснавы ледаход 4—8 сутак. Сярэднегадавы расход вады: каля вёскі Кораб’е (Столінскі раён, 310 км ад вытоку) — 119 м³/с, каля Турава — 264, Мазыра — 383; найбольшы — адпаведна 1760 (1932), 3990 (1979), 5670 (1895); найменшы — адпаведна 9,66 (1953), 38,6 (1954), 22 (1921).
Даліна слабавыразная, шырынёй 70—75 км; каля Мазырскай грады трапецападобнай формы, звужаецца да 5 км. Вылучаюцца пойма і 2 надпоймавыя тэрасы. Пойма развітая на ўсім працягу ракі; шырыня яе да воз. Любяж (Любязь, Валынская вобл.) 2—6 км, у Беларусі ў вусці Піны і Гарыні 16—18 км, ніжэй паміж в. Кажан-Гарадок Лунінецкага р-на і вусцем Сцвігі 8—9 км, уздоўж Мазырскай грады да в. Барбароў Мазырскага р-на звужаецца да 1 км і далей пашыраецца да 9 км. Першая надпоймавая тэраса развіта на ўсім працягу, адсутнічае толькі каля Петрыкава і Мазыра. Шырыня яе 1—8 км, у месцах упадзення буйных прытокаў да 18 км. Шырыня 2-й тэрасы ад 200—500 м да 28 км.
Рэчышча ў вярхоўі каналізаванае, на астатнім працягу звілістае, свабодна меандруе, шмат нізкіх пясчаных астравоў, старарэччаў, заліваў. На тэрыторыі Украіны ніжэй вусця р. Турыя збудаваны гідравузел, праз які частка сцёку Прыпяці адводзіцца ў Белаазёрскі канал для жыўлення Дняпроўска-Бугскага канала. Ніжэй гідравузла на невялікім працягу рэчышча месцамі перасыхае і ператвараецца ў азёрападобныя плёсы. Пераважная шырыня ракі ад вытоку да вусця р. Стаход 4—15 м, ніжэй па цячэнні 50—70 м, у нізоўі 100—250 м, пры ўпадзенні ў Кіеўскае вадасховішча 4—5 км. Да р. Бобрык 1 рэчышча Прыпяці нярэдка абвалаванае, у сярэднім цячэнні — прыродныя берагавыя валы (вышыня да 1,5 м).
Зноскі
- Основные характеристики речных бассейнов (с площадью водосбора ≥ 200 км²) Гомельской области // Справочник «Водные объекты Республики Беларусь»
- K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. C. 886.
- В. Н. Топоров. Прусский язык. A-D. Москва, 1975. С. 194.
- A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 58.
- A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 74.
- G. Gerullis. Die altpreussischen Ortsnamen. Berlin / Leipzig, 1922. C. 24.
Літаратура Правіць
- Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
- Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
- Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
- Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год). — Мн.: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2005. — 135 с.
- Прыпяць // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 604. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.