Іта́лія (італ.: Italia [iˈtaːlja]), Італья́нская Рэспу́бліка (італ.: Repubblica Italiana) — краіна ў Паўднёвай Еўропе. Знаходзіцца на Апенінскім паўвостраве. Цягнецца ад паўночных Альпаў амаль да ўзбярэжжа Паўночнай Афрыкі, ствараючы, такім чынам, лінію даўжынёй 1100 км. Італію акружаюць Лігурыйскае і Тырэнскае мора на захадзе, Іанічнае мора на поўдні і Адрыятычнае мора на ўсходзе. У нацыянальную тэрыторыю Італіі ўваходзяць два вялікіх вострава, гэта Сардзінія і Сіцылія, а таксама мноства маленькіх астравоў, такіх як Капры, Іхія, Эльба; Ліпарскія астравы паўночней Сіцыліі; астравы Пантэлерыя, Ліноза, Ламп'ёнэ і Лампедуза паміж Сіцыліяй і Афрыкай. Па пагадненню з Югаславіяй 1954—1971 гг., у склад Італіі ўвайшоў Трыест з вобласцю Істрыя. На тэрыторыі самой Італіі існуюць два невялікіх незалежных анклава — Ватыкан і Рэспубліка Сан-Марына. Італія мяжуе на захадзе з Францыяй, на поўначы з Швейцарыяй і Аўстрыяй, на ўсходзе са Славеніяй. Сталіца Італіі — Рым.
Размяшчэнне Італіі (цёмна-зялёны): — у Еўропе (светла-зялёны і цёмна-шэры) — у Еўрапейскім саюзе (светла-зялёны) | |
| Гімн: «Il Canto degli Italiani (Песня італьянцаў)» | |
| Заснавана | 2 чэрвеня 1946 |
| Афіцыйная мова | італьянская |
| Сталіца | Рым |
| Найбуйнейшыя гарады | Рым, Мілан, Неапаль, Турын, Палерма, Генуя, Балоння, Фларэнцыя, Бары, Катанія, Венецыя |
| Форма кіравання | Парламенцкая рэспубліка |
| Прэзідэнт Прэм'ер-міністр | Серджа Матарэла Джузэпэ Контэ |
| Плошча • Усяго • % воднай паверхні | 70-я ў свеце 301 230 км² 2,4 |
| Насельніцтва • Ацэнка (2010) • Шчыльнасць | 60 605 053 чал. (23-я) 201.1 чал./км² (43-я) |
| ВУП (ППЗ) • Разам (2010) • На душу насельніцтва | $1,771 трлн (10-ы) $29 417 (27-ы) |
| ВУП (намінал) • Разам (2010) • На душу насельніцтва | $2,036 трлн (7-ы) $33 828 (22-ы) |
| ІРЧП (2011) | ▲ 0,874 (вельмі выс.) (24-ы) |
| Этнахаронім | італьянец, італьянка, італьянцы |
| Валюта | еўра |
| Інтэрнэт-дамен | .it |
| Код ISO (Alpha-2) | IT |
| Код ISO (Alpha-3) | ITA |
| Код МАК | ITA |
| Тэлефонны код | +39 |
| Часавыя паясы | +1 |
|
Сучасная Італія ўтварылася ў 1861 г., пад кіраўніцтвам караля Сардзініі Віктора Эмануіла II. Дагэтуль Італія складалася з шматлікіх незалежных дзяржаў, чый сепаратызм і моц адлюстраваліся ў тэрытарыяльным падзеле Італіі на 20 рэгіёнаў. Восем з іх знаходзяцца ў Паўночнай Італіі: Эмілія-Раманья, Фрыулі-Венецыя-Джулія, Лігурыя, Ламбардыя, П’емонт, Трэнціна Альто-Адзіджэ, Вале-д’Аоста і Венета. Шэсць знаходзіцца ў Цэнтральнай частцы краіны: Абруца, Лацыё, Марке, Малізэ, Таскана і Умбрыя. Паўднёвая Італія складаецца з чатырох: Апулія, Базіліката, Калабрыя і Кампанія. Астатнія два рэгіёны — гэта астравы Сіцылія і Сардзінія. Італія знаходзіцца на сусветнай гістарычнай арэне з часоў Рымскай Імперыі. Сучасная Італія з’яўляецца індустрыяльна развітай краінай, адным з лідараў Еўрапейскага Саюза.
Сімволіка дзяржавы
Сцяг
Упершыню італьянскі трыкалор з’явіўся 7 студзеня 1797 года ў Эміліі як сцяг рэспублікі, абвешчанай Джузэпэ Кампаньёні. Падчас кіравання Напалеона сцяг таксама выкарыстоўваўся як сімвал Французскай рэвалюцыі.
Пасля Венскага кангрэса і Рэстаўрацыі трыкалор застаўся сімвалам свабоды і быў выкарыстаны ў рэвалюцыйных рухах 1831 года і 1848 года.
У 12-м артыкуле Канстытуцыі Італіі гаворыцца, што «сцяг Італіі — гэта трыкалор, зялёны, белы і чырвоны ў выглядзе трох роўных вертыкальных палос».
Нацыянальны гімн
Італьянскі гімн, вядомы таксама як «Браты Італіі» і «Песня італьянцаў» — з’яўляецца неафіцыйна гімнам Італьянскай Рэспублікі з 12 кастрычніка 1946 года. 17 лістапада 2005 года Сенат у першым чытанні прыняў закон аб афіцыйным гімне, аднак далей закон не прайшоў і гімн так і застаўся на неафіцыйным узроўні. Тэкст гімна быў напісаны ўвосень 1847 года Гафрэда Мамелі, а музыка, трохі пазней, кампазітарам Мікеле Навара. У 80-я гады XX стагоддзя таксама шырока быў распаўсюджаны ўрывак з оперы Джузэпэ Вердзі «Набука», які выконваўся ў якасці гімна.
Герб
Афіцыйная эмблема Італьянскай Рэспублікі была апублікавана Прэзідэнтам Італіі Энрыка дэ Нікола 5 мая 1948 года. Эскіз эмблемы быў зроблены мастаком Паала Паскета, які выйграў гэта права ў конкурсах 1946 і 1947 гадоў сярод 500 іншых кандыдатаў і амаль 800 эскізаў.
Эмблема ўяўляе белую пяціканцовую зорку з чырвонымі краямі, накладзеную на зубчастае кола з пяццю спіцамі, якое знаходзіцца паміж аліўкавай галіной злева і дубовай справа. Зялёныя галіны звязаны разам чырвонай стужкай з надпісам «Італьянская Рэспубліка» (італ. REPUBBLICA ITALIANA) вялікімі белымі літарамі.
Назва
Існуе багата здагадак наконт этымалогіі назвы «Italia», якія былі прапанаваны гісторыкамі і лінгвістамі. Паводле аднога з найбольш распаўсюджаных тлумачэнняў, тэрмін Italia мае грэчаскае паходжанне і з аскоцкай мовы Víteliú перакладаецца як «зямля цяляці». Бык быў сімвалам паўднёвых італьянскіх плямёнаў і ён часцяком выкарыстоўваўся пад час самніцкіх войнаў як сімвал непакорнасці Рыму і волі паўднёвай Італіі. Грэчаскі гісторык Дыянісій Галікарнаскі звязваў назву з імём легендарнага караля сікулаў і энотраў Італам, які таксама згадваўся Арыстоцелем і Фукідыдам.
Назва Italia першапачаткова ўжывалася толькі да паўднёвай часцы паўвострава, да сучаснай Калабрыі, паводле Антыёха Сіракузскага. Але ў яго часы слова Энотрыя і Італія былі сінонімамі, болей таго, імя ўжывалася да тэрыторыі Лейканіі. Грэкі паступова сталі ўжываць назву адносна да больш шырокай тэрыторыі, а потым і да ўсяго паўвострава.
Гісторыя
Прагісторыя і старажытны Рым
Раскопкі ў Італіі выявілі наяўнасць сучаснага чалавека яшчэ ў перыяд палеаліту, каля 200 000 гадоў таму. Італьянскія плямёны дарымскай Італіі, як умбрыйцы, лаціняне (прашчуры рымлян), вольскі, самніты, кельты і лігуры, якія засялілі паўночную Італію, і многія іншыя пераважна індаеўрапейскія плямёны. Сярод асноўных гістарычных народаў, не індаеўрапейскага паходжання вылучаюць этрускаў, элімцаў, сікулаў і дагістрычных сардзінцаў.
Паміж 17—11 стагоддзямі да н.э. грэкі мікенскай цывілізацыі ўсталявалі кантакты з Італіяй, а ў 8-м і 7-м стагоддзях да н.э. грэчаскія калоніі былі створаны на ўзбярэжжах Сіцыліі і паўднёвай часткі італьянскага паўвострава, якія сталі вядомы пад назвай Вялікая Грэцыя. Таксама фінікійцы заснавалі калоніі на ўзбярэжжы Сардзініі і Сіцыліі.
Старажытны Рым быў спачатку невялікай сельскагаспадарчай суполкай, заснаванай каля 8 стагоддзя да н.э., з цягам часу мястэчка вырасла ў каласальную імперыю, якая ахоплівала ўсё Міжземнае мора, у якой старажытныя грэчаская і рымская культуры былі аб’яднаны ў адну цывілізацыю. Гэтая цывілізацыя была настолькі ўплывовай, што яе адгалоскі існуюць у сучасным праве, адміністрацыі, філасофіі і мастацтве, сфарміраваўшы падставу лічыць, што заходняя цывілізацыя заснавана на рымскай. У павольным згасані з канца 4 стагоддзя н.э., імперыя канчаткова разбілася на дзве часткі ў 395 годзе Заходнюю Рымскую імперыю і Усходнюю Рымскую імперыю. Заходняя частка, пад ціскам франкаў, вандалаў, гунаў, готаў і іншых груп насельніцтва з усходняй Еўропы, нарэшце, распалася, у выніку чаго на італьянская паўвостраў была падзелена на мноства невялікіх незалежных каралеўстваў, якія ваявалі паміж сабой у бліжэйшых 1300 гадоў. Усходняя частка засталася адзінай спадчыніцай рымскай дзяржавы.
Сярэднявечча
У VI стагоддзі візантыйскі імператар Юстыніян адваяваў Італію ў остготаў, але ўварванне новай хвалі германскіх плямёнаў лангабардаў у канцы таго ж стагоддзя, знізілі візантыйскую прысутнасць на апенінскай паўвостраве. Ламбардскае каралеўства паўночнай і цэнтральнай Італіі была пазней далучана да імперыі франкаў Карлам Вялікім у канцы VIII стагоддзя. Францкія каралі дапамаглі рымскім папам усталяваць уладу ў цэнтральнай Італіі, ад Рыма да Равены. Да XIII стагоддзя ў італьянскай палітыцы дамінавалі адносіны паміж нямецкімі імператарамі Свяшчэннай Рымскай імперыі і папамі рымскімі, таму большасць італьянскіх дзяржаў прытрымлівалася то аднаго то іншага боку.
Менавіта ў гэты перыяд сфарміраваліся такія інстытуты ўлады, як сіньярыя і сярэднявечная камуна. У анархічных умовах, якія часцяком пераважалі ў сярэднявечных італьянскіх гарадах-дзяржавах, людзі шукалі моцнай улады, каб аднавіць парадак і супыніць бясконцыя ваенныя сутычкі мясцовай эліты. Спробы Берэнгара Фрыульскага і Ардуіна Іўрэйскага стварыць незалежнае аб’яднанае каралеўства Італія былі разгромлены Францкімі імператарамі. Нягледзячы на шматлікія разбуральныя войны, італьянскія гарады, асабліва на поўначы, хутка развіваліся і пазней пераўтварыліся ў своеасаблівую з’яву, як купецкую рэспубліку. У гэтых гарадах-дзяржавах, алігархічнай рэчаіснасці, дамінуючым была класа купецтва, пры гэтым існавала адносная свабода навуковай і творчай дзейнасці. Выбітным сярод іх, на поўначы Італіі, быў Мілан, які ў XII стагоддзі ўзначальваючы Ламбардскую лігу, разграміў разам з саюзнымі гарадамі-дзяржавамі нямецкага імператара Фрыдрыха Барбаросу, што прывяло да поўнай незалежнасці большасці паўночных і цэнтральных італьянскіх гарадоў.
З IX стагоддзя на Сіцыліі існаваў ісламскі эмірат пакуль у канцы XI стагоддзя нарманы яго не захапілі, разам з большасцю лямбардскіх і візантыйскіх дзяржаў паўднёвай частцы Італіі. Праз складаны шэраг падзей, на поўдні Італіі было створана адзінае каралеўства, якое кіравалася спачатку Гогенштаўфенамі, потым Анжуйскай дынастыяй, а з XV стагоддзя, дынастыей Арагона. На Сардзініі, былой візантыйскай правінцыі, з’явіліся незалежныя дзяржавы, аднак большая частка астравы знаходзілася пад кантролем Генуі альбо Пізы, пакуль каралеўства Арагон заваявала востраў у XV стагоддзі.
У пазнейшыя часы на тэрыторыі Італіі былі існавалі шматлікія марскія рэспублікі, як Венецыя, Генуя, Піза і Амальфі. Італьянскія рэспублікі займаліся гандлем на Усходзе, стваралі калоніі на ўзбярэжжах Чорнага і Міжземнага мораў, зладжвалі кантакты з Візантыйскай імперыяй і ісламскім міжземнаморскім светам. Гэтыя марскія рэспублікі бралі таксама актыўны ўдзел у крыжовых паходах, выкарыстоўваючы новыя палітычныя і гандлёвыя магчымасці. Рэспублікі пашыраліся таксама за кошт суседніх італьянскіх гарадоў, як Падуя, Верона, Бергама і іншыя. У Мілане ў той час было створана Міланскае герцагства, якое займала тэрыторыю заходняй Ламбардыі. П’емонт увайшоў у склад Савойскага графства. Фларэнцыя ператварылася ў высока арганізаваны гандлёвы і фінансавы цэнтр, стаўшы на многія стагоддзі еўрапейскай сталіцай шоўку, воўны, банкаў і ювелірных вырабаў. Гэта прывяло да доўгага суперніцтва з іншымі тасканскімі дзяржавамі, як Арэца, Лука, Піза і Сіена.
Італія адыгрывала значную ролю ў культурым развіцці Еўропы ў Сярэднявеччы. Акрамя рэлігійнай улады папы рымскага, Італія рэзідэнцыя першага еўрапейскага ўніверсітэта, што адчыніўся ў Балонні. Таксама шырока вядомы такія італьянскія рэлігійныя дзеячы як Бенедыкт Нурсійскі, святыя Францыск Асізскі і Тамаш Аквінскі, а таксама італьянскія пісьменнікі — Дантэ Аліг’еры, Джавані Бакача і Франчэска Петрарка. Школа Салерна дала магчымасць усёй Еўропе далучыцца да ведаў ісламскай і візантыйскай медыцыны, а кантакты паміж марскімі рэспублікамі і краінамі ісламскага міжземнамор’я прывялі да шырокага распаўсюджвання арабскіх лічбаў у Заходняй Еўропе.
Эпоха Адраджэння
Да XV стагоддзю камуны Тасканы былі аб’яднаны вакол Фларэнцыі ў Вялікае герцагства Тасканскае, Ламбардыя была аб’яднана вакол Мілана ў Герцагства Мілан, Раманья была аб’яднана вакол Ферары ў Ферарскае герцагства, усе гэтыя дзяржавы ўяўлялі сабой манархіі. У Венецыі і Генуі захаваліся арыстакратычныя рэспублікі. У XVI стагоддзі на значнай частцы Італіі замацавалася панаванне Іспаніі, пасля вайны за Іспанская спадчына 1701—1714 — панаванне аўстрыйскіх Габсбургаў.
У 1797 годзе ў Італію ўвайшла Французская армія, былі ўтвораны Цыспаданская рэспубліка, Транспаданская рэспубліка, Венецыянская рэспубліка, Лігурыйская рэспубліка, П’емонцкая рэспубліка, Рымская рэспубліка, Неапалітанская рэспубліка, усе з’яўляліся алігархічнымі рэспублікамі. У тым жа 1797 годзе яны аб’ядналіся ў Цызальпінскую рэспубліку, пераназваную ў 1802 Італьянскую Рэспубліку, якая ў сваю чаргу ў 1805 годзе была ператворана ў Каралеўства Італія, каралём якога стаў Імператар Францыі Напалеон I. У 1814 годзе французская армія пакінула Італію, былі адноўлены Герцагства Мадэна, Герцагства Парма, Каралеўства Неапаль і Папская Вобласць былі адноўлены яшчэ 1799 годзе, Каралеўству Сардзінія быў вернуты П’емонт, Эмілія Папскай Вобласці, Ламбардыя і Венета Аўстрыі.
Новы час
Барацьбой за адзіную Італію кіравалі карбанарыі, «Маладая Італія» і іншыя арганізацыі, ключавымі фігурамі ў якіх былі Джузэпэ Гарыбальдзі і Джузэпэ Мадзіні. Да канца 1860 тэрыторыя Італіі была галоўным чынам аб’яднана вакол Сардзінскага каралеўства (з 1861 Італьянскае каралеўства), у 1870 да Італьянскага каралеўства быў далучаны Рым.
Адміністрацыйны падзел
Італія — дэцэнтралізаваная ўнітарная дзяржава. Сталіца дзяржавы — Рым. Краіна падзелена на 20 абласцей — Вале-д’Аоста, Ламбардыя, Трэнціна-Альта Адыджэ, Фрыўлі-Венецыя Джулія, П’емонт, Лігурыя, Венета, Таскана, Умбрыя, Эмілія-Раманья, Марке, Абруца, Лацыа, Малізэ, Базіліката, Кампанія, Калабрыя, Апулія, Сардзінія і Сіцылія, (з якіх 5 — Сіцылія, Сардзінія, Трэнціна-Альта-Адыджэ, Вале-д’Аоста і Фрыўлі-Венецыя Джулія — маюць асобы статус), якія ўключаюць у якасці адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак 110 правінцый. Правінцыі ў сваю чаргу падзяляюцца на 8101 камуну. У аўтаномных абласцях ёсць свае прадстаўнічыя органы — абласныя саветы і выканаўчыя органы — джунты, вобласці і аўтаномныя правінцыі могуць прымаць абласныя і правінцыйныя законы па тых пытаннях, якія прапісаны ў Канстытуцыі.
| Вобласць | Сталіца | Плошча (кв. км) | Насельніцтва |
|---|---|---|---|
| Абруца | Л’Акуіла | 10 794 | 1 324 000 |
| Апулія | Бары | 19 362 | 4 076 000 |
| Базіліката | Патэнца | 9 992 | 591 000 |
| Вале-д’Аоста | Аоста | 3 263 | 126 000 |
| Венета | Венецыя | 18 391 | 4 832 000 |
| Калабрыя | Катандзара | 15 080 | 2 007 000 |
| Кампанія | Неапаль | 13 595 | 5 811 000 |
| Лацыа | Рым | 17 207 | 5 561 000 |
| Лігурыя | Генуя | 5 421 | 1 610 000 |
| Ламбардыя | Мілан | 23 861 | 9 642 000 |
| Марке | Анкона | 9 694 | 1 553 000 |
| Малізэ | Кампабаса | 4 438 | 320 000 |
| П’емонт | Турын | 25 399 | 4 401 000 |
| Сардзінія | Кальяры | 24 090 | 1 666 000 |
| Сіцылія | Палерма | 25 708 | 5 030 000 |
| Таскана | Фларэнцыя | 22 997 | 3 677 000 |
| Трэнціна — Альта-Адыджэ | Трэнта | 13 607 | 1 007 000 |
| Умбрыя | Перуджа | 8 456 | 884 000 |
| Фрыўлі-Венецыя-Джулія | Трыест | 7 855 | 1 222 000 |
| Эмілія-Раманья | Балоння | 22 124 | 4 276 000 |
Насельніцтва
Італія — краіна з аднымі з найбольш высокіх паказчыкаў шчыльнасці насельніцтва ў Еўропе. Найбольш высокая шчыльнасць складае 200 чалавек на 1 км² на Паўночна-Італьянскай раўніне, узбярэжжы Лігурыі, у паўночнай Таскане.
Прырост насельніцтва ў Італіі мае тэндэнцыю да скарачэння. У 1970 г. прырост склаў 4,4 %, а ў 1990 — ужо 0,5 %. Каля ¾ насельніцтва жывуць у гарадах. Найбольшыя гарады Італіі — Рым, Мілан, Неапаль і Турын — маюць больш за 1 млн гараджан. Іншыя вялікія гарады — Генуя, Палерма, Балоння, Фларэнцыя, Катанія і Венецыя.
Эміграцыя моцна паўплывала на італьянскую папуляцыю. З 1861 па 1965 год 26,5 млн італьянцаў эмігравалі, большая частка ў Злучаныя Штаты, Аргенціну і Бразілію, і толькі 6 млн вярнуліся. Пасля Другой Сусветнай вайны, многія з’язджалі на працу ў іншыя еўрапейскія краіны, галоўным чынам у заходнюю Германію і Швейцарыю, і толькі 25 % вярнуліся. З 80-х гг. эміграцыя спынілася і Італія сама пачала прымаць эмігрантаў, галоўным чынам з Паўночнай Афрыкі, Албаніі і Югаславіі, а пасля краху камуністычных рэжымаў ва Усходняй Еўропе, пачаўся прыток з краін Усходняй Еўропы.
Італьянцы этнічна не гамагенны, што было выклікана працяглай гісторыяй падзеленасці і міграцыі. Мноства людзей размаўляе не на літаратурнай італьянскай мове, а на дыялектах альбо неітальянскіх мовах. Гэтыя дыялекты і мовы залежаць ад рэгіёну. Найбольш адасобленымі раманскімі мовамі з’яўляюцца мова Сардзініі, якая бліжэй за ўсіх да лацінскай мовы, на якой размаўляе 1,2 мільёна жыхароў Сардзініі; фрыульская, альбо рэтараманская мова, на якой размаўляюць 520 000 чалавек у паўночна-заходнім рэгіёне Фрыулія; ладына, рэта-раманская мова, на якой размаўляюць у гарах Трэнціна-Альта-Адыджэ. Цалкам неітальянскай групай з’яўляюцца 260 000 германа-італьянцаў, якія жывуць у Трэнціна-Альта-Адыджэ (былы аўстрыйскі Паўднёвы Ціроль) і размаўляюць на паўднёва-нямецкім дыялекце Аўстрыі і Баварыі. Таксама італьянскія славяне, колькасцю 53 000 чалавек, жывуць у рэгіёне Фрыулі-Венецыя-Джулія. Ізаляванымі групамі з’яўляюцца грэчаскія камуны, якія пражываюць часткова ў Апуліі, часткова ў Калабрыі (на поўдні краіны); албанскія калоніі ў Сіцыліі і Калабрыі; серба-харваты ў Малізэ; і французскамоўныя групы ў Аосце, на поўначы краіны.
Амаль 90 % італьянцаў — каталікі. Каталіцтва было прызнана афіцыйнай рэлігіяй Італіі па Латэранскаму каншахту паміж Ватыканам і Італіяй 11 лютага 1929 года, і гэты легальны статус быў адменены толькі ў 1984 годзе. Пратэстанты жывуць невялікімі абшчынамі і складаюць прыкладна каля 180 000 чалавек, колькасць яўрэяў складае прыкладна 35 000. Таксама дзейнічае Праваслаўная царква Італіі.
Адукацыя і здароўе
Італьянская адукацыя вольная, дзеці вучацца з 6 да 14 год. Дзеці паміж 11 і 14 гадамі паступаюць у сярэднюю школу, якая з’яўляецца градуіраванай, і могуць скончыць яе ў класічнай навуковай школе, школе трэніроўкі выкладчыкаў, альбо ў разнастайных тэхнічных школах, дзе рыхтуюць студэнтаў для якой-небудзь прафесіі. Толькі невялічкая частка вучняў ідзе вучыцца ва ўніверсітэты. Галоўныя ўніверсітэты Італіі знаходзяцца ў Рыме, Неапалі, Мілане, Балонні, Турыне і Палерма. У г. Дуіна (камуна Дуіна-Аўрысіна, правінцыя Трыест, рэгіён Фрыўлі-Венецыя-Джулія) дзейнічае Адрыятычны каледж міжнароднай супольнасці.
Італьянская адукацыя зрабіла вялікі прагрэс у ХХ ст. У 1930 гг. толькі 20 % насельніцтва ведалі грамату. Сёння безграматнасць цалкам ліквідавана на поўначы краіны, але на поўдні адукацыйная сістэма працягвае цярпець ад недахопу фінансавання і недахопаў самой сістэмы, і, нягледзячы на зробленыя ўрадам крокі, адукацыйная сістэма ўсё яшчэ моцна залежыць ад кожнага асобнага рэгіёна. Сістэма аховы здароўя ў Італіі платная, але якасць аказанай медыцынскай дапамогі, зноў жа, залежыць ад рэгіёнаў. Мноства шпіталяў знаходзяцца на ўтрыманні разнастайных каталіцкіх ордэнаў. Узровень смяротнасці пайшоў уніз, пачынаючы з 70-х гг., і зараз ён амаль дасягнуў сярэднееўрапейскага ўзроўню.
Культурныя інстытуты
Акадэміі моцна паўплывалі на інтэлектуальнае жыццё ў Італіі. Адной з найзначнейшых застаецца Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі, заснаваная ў 1603 годзе ў Рыме. Нацыянальная Акадэмія Святога Лукі па мастацтвах заснавана ў XIV ст. Фларэнційская Акадэмія Нацыёнале дэла Круска (1582) навучае псіхалогіі, лексікаграфіі і граматыцы. Нацыянальная Акадэмія Святой Чычыліі па музыцы заснавана ў Рыме ў 1566 годзе. Галоўным інстытутам па матэматыцы, фізіцы і натуральных навуках з’яўляецца Нацыянальны Даследчы Камітэт Італіі, заснаваны ў 1923 годзе. Галоўнай бібліятэкай з’яўляецца Нацыянальная Цэнтральная Бібліятэка, заснаваная ў 1747 годзе ў Фларэнцыі, фонд якой складаецца з 4 млн кніг. Рымская Віктора Імануіла II Нацыянальная Цэнтральная бібліятэка захоўвае 2,8 млн дакументаў, Цэнтральны Дзяржаўны архіў — 120 000 дакументаў.
Большасць музеяў і галерэй мастацтва знаходзіцца ў вялікіх гарадах. Найбольш знакамітымі з’яўляюцца палацца Піці, Уфіцы, і Нацыянальны Музей у Фларэнцыі. Таксама знакамітыя галерэя Баргезэ, Віла Джулія, Капіталійскі Музей, Нацыянальная Галерэя сучаснага мастацтва ў Рыме, Акадэмія ў Венецыі. «Універсіта Італьяна пер Страньеры», пабудаваны ў 1925 г. у Перуджыі, выкладае курсы па гісторыі Італіі і італьянскай культуры і італьянскую мову для іншаземных студэнтаў.
Эканоміка
| Характарыстыка | Значэнне |
|---|---|
| Тып краіны | высокаразвітая |
| ВУП па парытэце пакупніцкай здольнасці (ППЗ), млрд $, 2012 | 1863 |
| ВУП па ППЗ на душу насельніцтва, $, 2012 | 30600 |
| Тэмпы росту ВУП, % 2012 | -2,4 |
| Структура ВУП, %, 2012 | прамысловасць — 24,2; сельская гаспадарка — 2,0; сфера паслуг — 73,8 |
| Эканамічна актыўнае насельніцтва (ЭАН), млн. чал., 2012 | 25,65 |
| Структура занятасці ЭАН, %, 2011 | прамысловасць — 28,3; сельская гаспадарка — 3,9; сфера паслуг — 67,8 |
| Узровень беспрацоўя, %, 2012 | 10,6 |
| Каэфіцыент Джыні, 2011 | 31,9 |
| Узровень інфляцыі, %, 2012 | 3,3 |
| Прыбыткі бюджэту, млрд $, 2012 | 972,5 |
| Выдаткі бюджэту, млрд $, 2012 | 1034,0 |
| Знешняя запазычанасць, млрд $, 2008/2010/2012 | 2328/2223/2493 |
| Рост прамысловасці, %, 2011/2012 | 0,2/-4,2 |
| Асноўныя галіны прамысловасці | машынабудаванне, электратэхнічная, чорная металургія, хімічная, харчовая, лёгкая, керамічная |
| Вытворчасць электраэнергіі, млрд кВт-гадзін, 2011 | 302,6 |
| Спажыванне электраэнергіі, млрд кВт-гадзін, 2011 | 313,8 |
| Экспарт электраэнергіі, млрд кВт-гадзін, 2011 | 1,787 |
| Імпарт электраэнергіі, млрд кВт-гадзін, 2011 | 47,52 |
| Здабыча нафты, млн барэляў/дзень, 2011 | 0,099 |
| Спажыванне нафты, млн барэляў/дзень, 2009 | 1,537 |
| Экспарт нафты, млн барэляў/дзень, 2010 | 0,063 |
| Імпарт нафты, млн барэляў/дзень, 2010 | 1,591 |
| Падцверджаныя запасы нафты, млн барэляў, 1 студзеня 2012 | 523,2 |
| Здабыча прыроднага газу, млрд м³, 2011 | 8,634 |
| Спажыванне прыроднага газу, млрд м³, 2011 | 77,83 |
| Экспарт прыроднага газу, млрд м³, 2011 | 0,123 |
| Імпарт прыроднага газу, млрд м³, 2011 | 70,37 |
| Падцверджаныя запасы прыроднага газу, млрд м³, 1 студзеня 2012 | 66,0 |
| Прадукцыя сельскай гаспадаркі | садавіна і гародніна, вінаград, бульба, цукровыя буракі, соя, алівы, пшаніца, ялавічына, малочныя прадукты, рыба |
| Асноўны кірунак сферы паслуг | турызм |
| Аб’ём агульнага экспарту, млрд $, 2012 | 487,9 |
| Асноўныя партнёры па экспарце, %, 2012 | ФРГ— 12,8; Францыя — 11,3 ;ЗША — 6,6; Іспанія — 4,8 |
| Што экспартуецца | прадукцыя машынабудавання, высокаякасны тэкстыль і адзенне, машыны і камплектуючыя да іх, рухавікі, хімічная прадукцыя, прадукты харчавання, тытунь, каляровыя металы |
| Аб’ём агульнага імпарту, млрд $, 2012 | 453,5 |
| Асноўныя партнёры па імпарце, %, 20112 | ФРГ — 15,7; Францыя — 8,9; КНР — 7,0; Нідэрланды — 5,8; Іспанія— 4,8 |
| Дэпазіты ў валюце і золатавалютныя рэзервы, млрд $, 31 снежня 2008/2009/2010/2011/2012 | 104/132,8/158,9/173,3/181,7 |
| Нацыянальная валюта | еўра |
| Эканамічная карта |
Прыродна-рэсурсны патэнцыял
Забяспечанасць прыроднымі рэсурсамі, у асаблівасці паліўнымі, вельмі малая.
Энергетычнымі рэсурсамі краіна забяспечана толькі на 15-17 %. Радовішчы каменнага вугалю размешчаны на Сардзініі, у Таскане, Умбрыі, на Калабрыі; нафты — на Сіцыліі, Паданскай нізіне, усходнім узбярэжжы Цэнтральнай Італіі; прыроднага газу — на Паданскай нізіне, шэльфе Адрыятычнага мора.
Металічныя рэсурсы. Нязначныя (агульныя запасы 54 млн т) радовішчы жалезных руд размешчаны на Сіцыліі, каля г. Аўгуста, а таксама на в. Эльба і (пірыт) ў Таскане. Значна большыя запасы поліметалічных руд (свінцова-цынкавыя з дамешкам серабра) і руд каляровых металаў (баксіты Акуніі, сурма Сардзініі, уран Лігурыі і Цэнтральнай Італіі). Сусветнае значэнне маюць запасы кінавары (руда на ртуць), размешчаныя ў Таскане.
Некаторыя раёны багатыя на будаўнічую сыравіну, у прыватнасці мармур (Карара), граніты і туфы.
Гідрарэсурсы большасцю сканцэнтраваны на поўначы Італіі, дзе з гэтай прычыны і сканцэнтраваны асноўныя магутнасці ГЭС і каляровай металургіі (выплаўка рафініраваных металаў).
Кліматычныя рэсурсы вызначаюцца вялікай працягласцю тэрыторыі краіны з поўначы на поўдзень, спецыфікай рэльефу і вятроў, з прычыны чаго поўнач і Паданская нізіна адносяцца да ўмеранага тыпу клімата, а астатняя частка — да міжземнаморскага. Гэта адбіваецца на спецыялізацыі сельскай гаспадаркі розных частак краіны і дазваляе вырошчваць культуры як міжземнаморскія, так і ўмеранага пояса. Гэтаму спрыяюць глебы: на поўначы і на Паданскай нізіне — у асноўным бурыя лясныя, а ў даліне р. По — алювіяльныя, а на астатняй тэрыторыі — карычневыя глебы субтропікаў.
Лясы займаюць каля 20 % тэрыторыі і сканцэнтраваны большай часткай на поўначы (хвойныя), дзе маюць вялікае прыродаахоўнае значэнне.
У цэлым тэрыторыя краіны можа быць ахарактарызавана як спрыяльная для жыццядзейнасці людзей.
Урад
На рэферэндуме 2 ліпеня 1946 года італьянцы адмовіліся ад манархіі, Італія стала рэспублікай. Канстытуцыя Італьянскай рэспублікі прымаліся з 22 снежня 1947 года і канчаткова была прынята 1 студзеня 1948 года. Згодна з Канстытуцыяй, заканадаўчая ўлада падпарадкавана 630 сябрам парламента і 315 сябрам сената. Прэзідэнта рэспублікі абіраюць на сямігадовы тэрмін шляхам галасавання на чарговай сесіі парламента і трох дэлегатаў ад розных рэгіёнаў краіны. Выканаўчая ўлада падпарадкоўваецца кабінету міністраў, які фармуецца з партый парламента, на чале з прэм’ер-міністрам, які фармальна падпарадкаваны прэзідэнту краіны. У 20 рэгіёнах краіны абіраюць свой урад, які ажыццяўляе кіраванне на мясцовым узроўні. Пяць рэгіёнаў — Фрыулі-Венецыя-Джулія, Сардзінія, Сіцылія, Трэнціна-Альта-Адыджэ і Вале-д’Аоста маюць спецыяльны аўтаномны статус згодна з Канстытуцыяй.
Асноўнай палітычнай партыяй у Італіі з’яўляецца Хрысціянская Дэмакратычная партыя Італіі, якая была створана ў 1945 годзе. Іншымі значнымі партыямі з’яўляюцца Дэмакратычная партыя Левых (альбо Камуністы за рэформы) і Сацыялістычная партыя. Значную папулярнасць на поўначы набыла ўльтраправая партыя Ліга Поўначы. Маленькімі партыямі ў Італіі з’яўляюцца Сацыяльная Дэмакратычная партыя, Рэспубліканская партыя, Ліберальная партыя, і неафашысцкая партыя Італьянскі Сацыяльны Рух.
Гл. таксама
Зноскі
- Monthly demographic balance: January–November 2010 (італ.)(недаступная спасылка). ISTAT (28 сакавіка 2011). з першакрыніцы 24 снежня 2018. Праверана 2 красавіка 2011.
- ↑ World Economic Outlook Database, October 2010(недаступная спасылка). International Monetary Fund. з першакрыніцы 11 студзеня 2012. Праверана 20 лютага 2011.
- Human Development Report 2010 (англ.). United Nations (2010). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 5 лістапада 2010.
- Alberto Manco, Italia. Disegno storico-linguistico, 2009, Napoli, L’Orientale, ISBN 978-88-95044-62-0
- J.P. Mallory and D.Q. Adams, «Encyclopedia of Indo-European Culture» (London: Fitzroy and Dearborn, 1997), 24.
- Pallottino, M., «History of Earliest Italy», trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, ст.50
- Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2. ISBN 0-306-46463-2.
- The Mycenaeans and Italy: the archaeological and archaeometric ceramic evidence 22 жніўня 2009., University of Glasgow, Department of Archaeology
Літаратура
- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Белэн, 1998. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2