Другая сусветная вайна — узброены канфлікт планетарнага маштабу з удзелам дзьвюх сусветных ваенна-палітычных кааліцый, які стаў найбуйнейшым у гісторыі чалавецтва (1 верасня 1939 — 2 верасня 1945), але звязаныя канфлікты пачаліся раней. У ёй прымала ўдзел пераважная большасць краін свету — у тым ліку ўсе буйныя дзяржавы — якія ў канчатковым выніку ўтварылі два супрацьлеглыя ваенныя лагеры: «саюзнікі» (англ.: Allies) і краіны Восі. Гэта была найбуйнейшая вайна ў гісторыі чалавецтва, непасрэдны ўдзел у якой прынялі больш за 100 мільёнаў чалавек з больш чым 30 краін. У стане «татальнай вайны» асноўныя ўдзельнікі кінулі ўсе свае эканамічныя, прамысловыя і навуковыя магчымасці на ваенныя дзеянні, сцёршы грань паміж грамадзянскімі і ваеннымі рэсурсамі. Вайна была адзначана масавай гібеллю грамадзянскага насельніцтва, у тым ліку Халакостам (у выніку якога загінулі каля 11 мільёнаў чалавек) і стратэгічнымі бамбардзіроўкамі прамысловых і населеных пунктаў (у якіх былі забітыя каля мільёна чалавек і якія ўключалі ў сябе атамныя бамбардзіроўкі Хірасімы і Нагасакі), што прывяло, паводле ацэнак, да агульнай колькасці загінулых ад 50 да 80 мільёнаў. Гэта зрабіла Другую сусветную вайну самым смяротным канфліктам у гісторыі чалавецтва.
| Другая сусветная вайна | ||
|---|---|---|
| Па гадзіннікавай стрэлцы з верхняй левай выявы: Кітайскія войскі ў бітве пры Ваньцзяліне; Аўстралійскія гарматы 25-pounder у першай бітве за Эль-Аламейн; нямецкія пікіруючыя бамбардзіроўшчыкі Junkers Ju 87 на Усходнім фроце ў снежні 1943; Ваенна-марскія сілы ЗША ў заліве Лінгаен; Вільгельм Кейтэль падпісвае акт капітуляцыі Германіі; Войскі СССР у Сталінградскай бітве. | ||
| Дата | 1 верасня 1939 — 2 верасня 1945 | |
| Месца | Еўропа, Усходняя і Паўднёва-Усходняя Азія, Паўночная і Заходняя Афрыка, Блізкі Усход, Атлантычны, Індыйскі, Ціхі і Паўночны Ледавіты акіяны, Міжземнамор’е | |
| Прычына | Імкненні многіх дзяржаў; наступствы Версальска-Вашынгтонскай сістэмы; сусветны эканамічны крызіс | |
| Вынік | Перамога антыгітлераўскай кааліцыі. Стварэнне ААН. Забарона і асуджэнне ідэалогій фашызму і нацызму. СССР і ЗША становяцца звышдзяржавамі. Змяншэнне ролі Вялікабрытаніі і Францыі ў сусветнай палітыцы. Раскол свету на два лагеры; пачатак Халоднай вайны. Дэкаланізацыя вялізных каланіяльных імперый | |
| Праціўнікі | ||
| ||
| Камандуючыя | ||
| ||
| Страты | ||
| ||
| Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Японская Імперыя задалася мэтай дамінавання ў Азіі і Ціхім акіяне і ўжо ў 1937 годзе знаходзілася ў стане вайны з Кітайскай Рэспублікай. Але звычайна лічыцца, што 2-я сусветная вайна пачалася 1 верасня 1939 года з уварвання Германіі ў Польшчу і наступнага аб’яўлення Францыяй і Вялікабрытаніяй вайны Германіі. З канца 1939 да пачатку 1941 года, дзякуючы серыі кампаній і дамоваў, Германія захапіла або кантралявала вялікую частку кантынентальнай Еўропы і сфармавала альянс Восі з Італіяй і Японіяй. На падставе пакта Молатава-Рыбентропа ў жніўні 1939 года Германія і СССР падзялілі і далучылі да сябе тэрыторыі сваіх еўрапейскіх суседзяў: Польшчы, Румыніі, Фінляндыі і краін Балтыі. Вайна працягвалася, перш за ўсё, паміж краінамі Восі і кааліцыяй Вялікабрытаніі і Брытанскай Садружнасці, і ўключала ў сябе заходнеафрыканскую і ўсходнеафрыканскую кампаніі, бітву за Брытанію, кампанію бамбардзіровак «бліц», балканскую кампанію і працяглую бітву за Атлантыку. У чэрвені 1941 года войскі краін Восі распачалі ўварванне ў СССР, адкрываючы найвялікшы тэатр ваенных дзеянняў у гісторыі, які ўцягнуў вялікую частку ваенных сілаў Восі ў вайну на знясіленне. У снежні 1941 года Японія напала на ЗША і еўрапейскія тэрыторыі ў Ціхім акіяне і хутка падпарадкавала яго заходнюю частку. Еўрапейская вайна ператварылася ў канфлікт планетарнага маштабу.
Прасоўванне Восі было спынена ў 1942 годзе, калі Японія пацярпела паражэнне ў бітве за Мідуэй недалёка ад Гаваяў, а Германія была пераможана ў бітве за Сталінград у СССР, а таксама ў Паўночнай Афрыцы. У 1943 годзе пасля шэрагу паразаў Германіі на Усходнім фронце, уварвання саюзных войскаў у Італію, што прывяло да капітуляцыі Італіі, і перамог саюзнікаў у Ціхім акіяне, краіны Восі страцілі ініцыятыву і пачалі стратэгічнае адступленне на ўсіх франтах. У 1944 годзе заходнія саюзныя войскі здзейснілі ўварванне ў захопленую Германіяй Францыю ў той час, як СССР аднавіў усе свае тэрытарыяльныя страты і пачаў наступленне на тэрыторыю Германіі і яе саюзнікаў. Цягам 1944 і 1945 гадоў Японія панесла буйныя страты ў мацерыковай Азіі, у паўднёвым Кітаі і Бірме, а саюзнікі знішчылі японскі флот і авалодалі ключавымі выспамі ў заходняй частцы Ціхага акіяна.
Вайна ў Еўропе скончылася ўварваннем заходніх саюзнікаў і СССР у Германію, якое прывяло да ўзяцця Берліна войскамі СССР і Польшчы і наступнай безумоўнай капітуляцыі Германіі 8 мая 1945 года. Пасля апублікавання Патсдамскай дэкларацыі 26 ліпеня 1945 года і адмовы Японіі капітуляваць на яе ўмовах ЗША скінулі атамныя бомбы на японскія гарады Хірасіму і Нагасікі 6 і 9 жніўня адпаведна. Пасля аб’яўлення СССР вайны Японіі і ўварвання ў Маньчжурыю і з улікам непазбежнага ўварвання ў японскі архіпелаг, а таксама магчымасці іншых атамных бамбардзіровак Японія капітулявала 15 жніўня 1945 года. Такім чынам, скончылася вайна ў Азіі, замацаваўшы агульную перамогу саюзнікаў у вайне.
Другая сусветная вайна змяніла палітычную расстаноўку і сацыяльную структуру свету. Дзеля садзейнічання развіццю міжнароднага супрацоўніцтва і прадухілення будучых канфліктаў была створана Арганізацыя Аб’яднаных Нацый (ААН). Вялікія дзяржавы-пераможцы — ЗША, Вялікабрытанія, Францыя, СССР і Кітай — сталі пастаяннымі членамі Савета Бяспекі ААН. ЗША і СССР сталі канкуруючымі звышдзяржавамі і праціўнікамі ў халоднай вайне, якая доўжылася на працягу наступных 46 гадоў. Між тым сусветны ўплыў еўрапейскіх дзяржаў саслабеў разам з пачаткам дэкаланізацыі Азіі і Афрыкі.
Храналогія
Пачаткам вайны ў Еўропе звычайна лічыцца 1 верасня 1939 года — напад Нацысцкай Германіі на Польшчу; Вялікабрытанія і Францыя абвясцілі Германіі вайну праз два дні. Датамі пачатку вайны ў Ціхім акіяне часам называюць пачатак Другой япона-кітайскай вайны 7 ліпеня 1937 года і нават японскую інтэрвенцыю ў Маньчжурыю 19 верасня 1931 года.
Адзін з вядучых брытанскіх гісторыкаў Алан Тэйлар лічыў, што япона-кітайская вайна і вайна ў Еўропе і яе калоніях праходзілі адначасова, і зліліся ў адну ў 1941 годзе. Іншыя даты пачатку Другой сусветнай вайны часам уключаюць ўварванне Італіі ў Абісінію 3 кастрычніка 1935 года. Брытанскі гісторык Энтані Бівар разглядае пачатак Другой сусветнай вайны як баі на рацэ Халхін-Гол паміж Японіяй і войскамі Манголіі і СССР, якія адбываліся з мая па верасень 1939 года.
Дата заканчэння вайны таксама дакладна не ўзгоднена. Апроч самай распаўсюджанай версіі, якой з’яўлецца дата фармальнай капітуляцыі Японіі (2 верасня 1945 года), шырока разглядаецца дзень падпісання перамір’я 14 жніўня 1945 года. У 1951 годзе быў падпісаны мірны дагавор з Японіяй, які афіцыйна вызначыў прававы статус пераможаных краін, а таксама кампенсацыі, якія выплачваліся саюзным ваеннапалонным, якія сталі ахвярамі зверстваў. Дагавор аб будучыні Германіі 1990 года дазволіў уз’яднацца Усходняй і Заходняй Германіям, а таксама вырашыў іншыя пасляваенныя пытанні.
Удзельнікі
Колькасць дзяржаў-удзельніц змянялася на працягу вайны. Некаторыя з іх вялі актыўныя баявыя дзеянні, другія дапамагалі сваім саюзнікам пастаўкамі зброі, матэрыялаў і харчавання. Астатнія ж удзельнічалі ў вайне толькі намінальна.
У антыгітлераўскую кааліцыю ўваходзілі: Польшча, Вялікабрытанія, Францыя (з 1939 года), СССР, ЗША (з 1941), Кітай, Аўстралія, Канада, Югаславія, Нідэрланды, Нарвегія, Новая Зеландыя, Паўднёва-Афрыканскі Саюз, Чэхаславакія, Бельгія, Грэцыя, Эфіопія, Данія, Бразілія, Мексіка, Манголія, Люксембург, Непал, Панама, Аргенціна, Чылі, Куба, Перу, Гватэмала, Калумбія, Коста-Рыка, Дамініканская рэспубліка, Албанія, Гандурас, Сальвадор, Гаіці, Парагвай, Эквадор, Сан-Марына, Турцыя, Уругвай, Венесуэла, Ліван, Саудаўская Аравія, Нікарагуа, Ліберыя, Балівія. У ходзе вайны да іх далучыліся некаторыя дзяржавы, якія выйшлі з нацысцкага блоку: Іран, Ірак (з 1941 года), Італія (з 1943), Румынія (з 1944), Балгарыя (з 1944), Фінляндыя (у 1945).
З іншага боку ў вайне ўдзельнічалі краіны нацысцкага блока: Германія, Італія (да 1943 года), Японія, Фінляндыя (да 1944), Балгарыя, Румынія (да 1944), Ірак (да 1941), Венгрыя, Славакія, Тайланд, Маньчжоу-Го, Харватыя, а таксама (да 1941 года) Іран, які не ўваходзіў у нацысцкі блок. На тэрыторыі акупаваных краін ствараліся марыянетачныя дзяржавы, якія па сваім сэнсе не з’яўляліся паўнавартаснымі ўдзельнікамі вайны і далучаліся да фашысцкай кааліцыі: Вішысцкая Францыя, Грэчаская дзяржава, Італьянская сацыяльная рэспубліка, Венгерская дзяржава, Сербія, Албанія, Чарнагорыя, Македонія, Мэнцзян, Бірма, Філіпіны, В’етнам, Камбоджа, Лаос.
На боку Германіі і Японіі змагалася таксама мноства калабарацыянісцкіх войскаў, створаных з грамадзян краін-праціўнікаў: РВА, замежныя дывізіі СС (руская, украінская, эстонская, 2 латышскія, нарвежска-дацкая, 2 галандскія, 2 бельгійскія, 2 баснійскія, франузская, албанская), шэраг замежных легіёнаў і іншыя фарміраванні. Таксама ва ўзброеных сілах краін нацысцкага блока змагаліся добраахвотныя фарміраванні дзяржаў, якія фармальна заставаліся нейтральнымі: Іспаніі (Блакітная дывізія), Швецыі і Партугаліі.
Прычыны вайны
Перадумовы Другой сусветнай вайны непасрэдна выцякаюць з г. зв. Версальска-Вашынгтонскай сістэмы — міравога парадку, які склаўся пасля заканчэння Першай сусветнай вайны. Галоўныя пераможцы (Францыя, Вялікабрытанія, ЗША) не здолелі стварыць новую сістэму светаўпарадкавання ўстойлівай — пераможаныя былі максімальна прыніжаныя, дзве ключавыя дзяржавы-супраціўнікі (Аўстра-Венгрыя і Асманская імперыя) падзеленыя. Германія была пазбаўлена магчымасці паўнавартасна ўдзельнічаць у міжнародных справах, абмежаваная ў стварэнні паўнавартасных узброеных сіл і абкладзеная значнай кантрыбуцыяй, але не была падзелена.
Пасля таго як 7 мая 1919 года сталі вядомыя ўмовы мірнага дагавора ў Версалі, на наступны ж дзень прэзідэнт Эберт заявіў, што гэтыя ўмовы і рэпарацыі, якія ў іх агавораныя, не могуць быць выкананыя нямецкім народам нават пры крайнім напружанні сіл. Ён падкрэсліў, што на такіх умовах немагчыма забеспечыць захаванне працяглага міру ў Еўропе на базе супрацоўніцтва паміж народамі, і што новая кравапралітная вайна стане непазбежнай. Між тым у стане краін-пераможцаў таксама не было адзінага погляду на пасляваеннае ўпарадкаванне. Італьянскі прэм’ер міністр Віторыа Арланда дэманстратыўна пакінуў Парыжскую канферэнцыю пасля адмовы іншых пераможцаў задаволіць усе тэрытарыяльныя прэтэнзіі Італіі, а Кангрэс ЗША адмовіўся ратыфікаваць пагадненне аб стварэнні Лігі Нацый — новага міжнароднага органа, які павінен быў вырашаць міжнародныя спрэчкі.
Пры гэтым перад пераможцамі паўстала складаная дваякая задача — ліквідаваць пагрозу з боку Германіі і новую небяспеку — распаўсюджванне камунізму з Савецкай Расіі. Выхад быў знойдзены ў стварэнні буферных дзяржаў — былі ўзаконены распад Аўстра-Венгрыі, незалежнасць Венгрыі, стварэнне Чэхаславакіі. Было прызнана ўзнаўленне Польшчы (яе незалежнасць, па іроніі лёсу, была абвешчана яшчэ ў 1916 годзе нямецкімі акупантамі), якой былі перададзены некаторыя ўсходнегерманскія землі і выдзелены «калідор» да Балтыйскага мора. Былі прызнаныя прыбалтыйскія дзяржавы, якія аддзяліліся ад Расіі. У той жа час Віленскі край, большасць насельніцтва ў якім складалі беларусы і палякі, першапачаткова перададзены Літве, у выніку апынуўся ў складзе Польшчы, а нямецкі Мемельскі край, наадварот адышоў да Літвы. Румынія атрымала Трансільванію — рэгіён, населены пераважна венграмі. Яшчэ адзін венгерскі рэгіён — Ваяводзіна — апынуўся ў складзе новаўтворанага Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў — будучай Югаславіі. Такім чынам, была створана крыніца пастаяннага напружання для Германіі на ўсходзе і бальшавісцкай Расіі на захадзе. Расія была наогул выключаная з Версальскага працэсу. Заходнія краіны лічылі бальшавікоў часовым, нелегітымным і да таго ж варожым урадам, і не збіраліся надаваць ім дадатковую легітымнасць, запрашаючы ў Парыж. «Белыя» ж на працягу канферэнцыі цярпелі паражэнні ад «чырвоных», пры гэтым моцна залежалі ад замежнай дапамогі і не ўяўлялі сабой выразнага суб’екта. Акрамя таго, Расія з-за заключэння сепаратнага міру лічылася краінай, якая прайграла вайну. Турцыя была пазбаўлена тэрыторый за межамі Малой Азі, а ў ходзе канферэнцыі ледзь не згубіла дзяржаўнасць. У выніку атрымалася, што ледзь не ўсе краіны Усходняй Еўропы маюць прэтэнзіі адна да адной. Таксама па-за межамі канферэнцыі засталася сітуацыя ў Азіі — японскія захады на кіраванне Кітаем, які ў той час стаяў на шляху бязладдзя і хаосу.
Увогуле, пытанне пра прычыны Другой сусветнай вайны з’яўляецца ў гістарычнай навуцы досыць дыскусійным і неадназным. Але большасць даследчыкаў вылучаюць наступныя прычыны:
- Версальска-Вашынгтонская сістэма, якая ўстанавіла несправядлівыя межы, што ігнаравалі этнічны прынцып, і такую ж несправядлівую сістэму эканамічных і палітычных узаемаадносін;
- падрыхтоўка СССР да сусветнай рэвалюцыі;
- неэфектыўнасць Лігі Нацый;
- фашысцкія і мілітарысцкія дзяржавы на чале з Германіяй, Італіяй і Японіяй былі незадаволены склаўшымся сусветным парадкам і праглі новага перадзелу свету, каб захапіць новыя калоніі, крыніцы сыравіны і рынкі збыту, якія знаходзіліся пераважна пад кантролем Вялікабрытаніі, Францыі і ЗША;
- абвастрэнне супярэчнасцей паміж вялікімі дзяржавамі пасля пачатку сусветнага эканамічнага крызісу;
- «палітыка замірэння» агрэсараў, якую праводзілі Вялікабрытанія і Францыя, спадзяючыся, што сваімі ўчынкамі яны задаволяць іх апетыты.;
Перадумовы
Першая сусветная вайна, пасля паражэння Цэнтральных дзяржаў (Аўстра-Венгрыі, Германіі і Асманскай імперыі) і захопу ўлады ў Расіі бальшавікамі ў 1917 годзе, карэнным чынам змяніла дыпламатычную і палітычную сітуацыю ў Еўразіі і Афрыцы. Да таго ж поспехі сіл аб’яднанай Антанты (Вялікабрытанія, Францыя, ЗША, Італія, Сербія і Румынія) і стварэнне новых дзяржаў пасля распаду Аўстра-Венгрыі і Расійскай імперыі прывялі да фундаментальных змен на карце Усходняй Еўропы. У пасляваенны перыяд распачаўся значны рост хваляванняў у Еўропе, асабліва на глебе ірэдэнтысцкага і рэваншысцкага нацыяналізму і класавай барацьбы. Асаблівую моц ірэдэнтызм і рэваншызм набылі ў Германіі як галоўнай прайграўшай краіне. Згодна з умовамі Версальскага дагавора Германія згубіла 13 % еўрапейскай тэрыторыі, усе калоніі ды ўсе анексіі, зробленыя падчас вайны. Да таго ж на яе былі накладзены значныя рэпарацыі і абмежаванні на памер і баяздольнасць узброеных сіл. Грамадзянская вайна ў Расіі прывяла да стварэння першай камуністычнай дзяржавы — СССР. Пасля смерці Леніна ў 1924 годзе і прыходу да ўлады Сталіна дзяржава ўзяла курс на паскораныя індустрыялізацыю і мілітарызацыю.
Германская імперыя падчас Лістападаўскай рэвалюцыі была ліквідавана, краіна перайшла да рэжыму парламенцкай дэмакратыі вядомага як Веймарская рэспубліка. У міжваенны час асноўныя ўнутраныя грамадзянскія канфлікты адбываліся ў Германіі з удзелам нацыяналістаў і рэакцыянераў з аднаго боку, і камуністаў і ўмераных дэмакратаў — з іншага. Па гэтым жа сцэнарыі адбываліся падзеі і ў Італіі. Хоць Італія як удзельнік Антанты і зрабіла некаторыя тэрытарыяльныя набыткі, італьянскія нацыяналісты былі абураны тым, што ўмовы Лонданскага дагавора, па якому краіна згадзілася ўступіць і Першую сусветную вайну, не былі выкананы пасля яе заканчэння. З 1922 па 1925 год італьянскія фашысты пад кіраўніцтвам Беніта Мусаліні захапілі ўладу ў Італіі і стварылі нацыяналістычны, таталітарны і карпаратывісцкі рэжым. Ён скасаваў прадстаўнічую дэмакратыю, пачаў рэпрэсіі супраць палітычных сіл, якія падтрымлівалі класавую барацьбу і лібералізм, і звярнуўся да агрэсіўнай знешняй палітыкі, накіраванай на пераўтварэнне Італіі ў сусветную сілу і стварэнне «Новай Рымскай імперыі». Нацысцкая партыя на чале з Адольфам Гітлерам дамагалася стварэння такога ж фашысцкага ўрада ў Германіі. З пачаткам Вялікай дэпрэсіі, якая асабліва моцна закранула Германію, падтрымка нацыстаў у грамадстве пачала хутка расці, у выніку чаго ў 1933 годзе Гітлер быў прызначаны кіраўніком урада — канцлерам Германіі. Пасля зладжанай правакацыі — падпалу Рэйхстага, нацысты здолелі ліквідаваць усе апазіцыйныя сілы і стварыць таталітарную аднапартыйную сістэму.
Партыя Гаміньдан у Кітаі арганізавала аб’яднальную кампанію супраць г. зв. Бэянскіх мілітарыстаў і фактычна аб’яднала Кітай у сярэдзіне 1920-х гадоў, але разрыў саюза з камуністамі выклікаў пачатак грамадзянскай вайны ў 1927 годзе. У 1931 годзе Японія, якая працягвала хуткую мілітарызацыю і доўгі час шукала падстаў для пашырэння свайго ўплыву ў Кітаі як першага кроку да рэалізацыі права на панаванне ў Азіі, выкарыстала Мукдэнскі інцыдэнт як апраўданне ўварвання ў Маньчжурыю, дзе стварыла марыянетачную дзяржаву Маньчжоу-Го. Занадта слабы для супраціву Японіі, Кітай папрасіў дапамогі ў Лігі Нацый. Японія выйшла з Лігі Нацый пасля яе асуджэння за ўварванне ў Маньчжурыю. Мірны дагавор паміж дзвюма краінамі быў падпісаны ў 1933 годзе, але і пасля гэтага асобныя антыяпонскія фарміраванні працягвалі супраціў у Маньчжурыі і Унутранай Манголіі.
Гітлер, пасля няўдалай спробы захопу ўлады ў 1923 годзе і некалькіх гадоў турэмнага зняволення, у 1933 годзе стаў германскім канцлерам. Ён ліквідаваў дэмакратыю, падтрымаў радыкальны, расава матываваны перагляд сусветнага парадку — г. зв. «Новы парадак», і ў хуткім часе пачаў масіраваную кампанію па пераўзбраенні Германіі. У той жа час Францыя, спадзяючыся на дапамогу Італіі ў справе памяншэння пагрозы з боку Германіі, падпісвае з ёй саюзнае пагадненне і, тым самым, развязвае рукі італьянскім мілітарыстам, які праз некалькі месяцаў захопліваюць Эфіопію. Сітуацыя яшчэ больш пагоршылася ў пачатку 1935 года, калі ў выніку плебісцыту тэрыторыя Саарскага басейна была вернутая ў склад Германіі. Амаль адразу пасля гэтага Гітлер канчаткова перастаў зважаць увагу на ўмовы Версальскага дагавора, паскараючы ўласную праграму пераўзбраення і ўвядзення воінскай павіннасці.
Спадзяючыся стрымаць Германію, Злучанае Каралеўства, Францыя і Італія ствараюць «Фронт Стрэзы». Савецкі Саюз, занепакоены памкненнямі Германіі да захопу вялікіх тэрыторый ва Усходняй Еўропе, падпісаў дагавор аб узаемадапамозе з Францыяй, які, аднак, для пачатку свайго дзеяння павінен быў быць ухвалены Лігай Нацый і з’яўляўся па сутнасці дэкларатыўным. У той жа час, у чэрвені 1935 года, Злучанае Каралеўства заключыла з Германіяй незалежнае марское пагадненне, якое фактычна ліквідавала абмежаванні, накладзеныя на флот Германіі згодна з умовамі Версальскага дагавора. Злучаныя Штаты, устрывожаныя ростам напружанасці ў Еўропе, ратыфікуюць серыю Актаў аб нейтралітэце, накіраваных на прадухіленне ўцягвання ЗША ў замежныя канфлікты. У кастрычніку 1935 года Італія ўварвалася ў Эфіопію; Германія стала адзінай з асноўных еўрапейскіх краін, якая падтрымала ўварванне. Пасля гэтага Італія зняла свае пярэчанні па намерах Гітлера па паглынанню Аўстрыі.
Гітлер кінуў выклік версальскім і лакарнскім дамовам, пачаўшы рэмілітарызацыю Рэйнскай вобласці ў сакавіку 1936 года, і паспяхова перамог, атрымаўшы ў адказ толькі нязначныя пратэсты. Калі ў ліпені ўспыхнула грамадзянская вайна ў Іспаніі, Гітлер і Мусаліні падтрымалі барацьбу нацыяналістычных сіл на чале з генералісімусам Франсіска Франка (франкістаў) супраць Іспанскай рэспублікі, якая падтрымлівалася СССР. Абедзве стараны выкарыстоўвалі канфлікт для тэсціравання новых узбраенняў і метадаў вядзення вайны. У пачатку 1939 года нацыяналісты перамаглі ў вайне і ў краіне ўсталявалася дыктатура Франка. Нарастанне напружанасці прывяло да некалькіх спроб па кансалідацыі сіл. У кастрычніку 1936 года Германія і Італія стварылі «Вось Рым-Берлін». Месяцам пазней Германія і Японія падпісалі Антыкамінтэрнаўскі пакт, да якога ў 1937 годзе далучылася Італія. У Кітаі пасля Сіаньскага інцыдэнту Гаміньдан і камуністы дамовіліся аб узаемным спыненні агню, каб выступіць супраць Японіі адзіным фронтам.
З 1938 года падзеі пачынаюць развівацца ўсё хутчэй. 12-13 сакавіка Германія з маўклівай згоды Лігі Нацый анексіруе Аўстрыю. Пасля першай няўдалай спробы ў сакавіку далучыць да Германіі Судэцкую вобласць Чэхаславікіі, населеную пераважна немцамі, у верасні Гітлер праводзіць паспяховую анексію, заканадаўча аформленую Мюнхенскага дагавора. Гэта стала пачаткам канца для Чэхаславакіі: 30 верасня Польшча акупіравала Цешынскую вобласць, пад германскім ціскам чэхаславацкі ўрад быў вымушаны даць аўтаномію Славакіі і Падкарпацкай Русі, якія ў сакавіку 1939 года абвясцілі сваю незалежнасць, 30 лістапада згодна з умовамі Першага Венскага арбітражу да Венгрыі адышлі паўднёвыя раёны Славакіі і Падкарпацкай русі, а 14 сакавіка 1939 года Чэхія, вымушаная прыняць умовы ўльтыматума, згадзілася на акупацыю Германіяй; на яе тэрыторыі быў створаны пратэктарат Багеміі і Маравіі. Мюнхенскі дагавор стала кульмінацыяй англійскай «палітыкі замірэння», якая дазволіла Гітлеру значна ўзмацніць Германію і беспакарана захапіць значную частку Еўропы. Адзінай буйной еўрапейскай краінай, якая выказала пратэст супраць расчлянення Чэхаславакіі і яе фактычнай анексіі, стаў СССР.
Японія, якая здаўна планіравала анексію Далёкага Усходу, вымушаная была адмовіцца ад сваіх планаў пасля паражэння ў пагранічных сутыкненнях з савецкімі войскамі каля возера Хасан (ліпень-жнівень 1938 года) і на Халхін-Голе (вясна-восень 1939 года). Японцы пераканаліся, што не ў стане весці паўнамаштабную вайну з СССР. У сакавіку 1939 года Германія анексіруе Мемельскі край Літвы, а яшчэ ў кастрычніку 1938 года Германія запатрабавала ўключэння вольнага горада Данцыга ў склад Рэйха і стварэння да яго сухапутнага калідора па тэрыторыі Польшчы, што апошняя катэгарычна адхіліла. Стала зразумела, што вайна Германіі з Польшчай непазбежная і з’яўляецца толькі пытаннем часу.
Адчуваючы нарастаючую пагрозу з боку Германіі, паспрабаваў стварыць траісты саюз з Англіяй і Францыяй, які б, да таго ж, прадугледжваў гарантыі для малых краін Еўропы, але правал Маскоўскіх перамоў прывёў да падпісання 23 жніўня 1939 года паміж Германіяй і СССР пакта аб ненападзе, які да таго ж, прадугледжваў падпісанне сакрэтных пратаколаў аб размежаванні сфер уплыву ва Усходняй Еўропе. Ліквідаваўшы пагрозу з боку Савецкага Саюза, 1 верасня 1939 года Германія напала на Польшчу.
Кароткі агляд
Пачаткам вайны ў Еўропе стаў напад гітлераўскай Германіі 1 верасня 1939 года без папярэдняга аб’яўлення вайны на Польшчу, на Ціхім акіяне — японскай арміі на амерыканскую базу Пёрл–Харбар 7 снежня 1941 года. Некаторыя даследчыкі кропкай адліку Другой сусветнай вайны ў Азіі называюць пачатак Другой япона-кітайскай вайны 7 ліпеня 1937 года. Вайна скончылася 8 мая 1945 года ў Еўропе і 2 верасня 1945 года ў Азіі падпісаннем капітуляцыі адпаведна Германіі і Японіі.
Ініцыятарам вайны стала так званая «Вось» — Германія, Італія і Японія, якія ставілі перад сабой мэту захопу тэрыторый суседніх краін і іх падпарадкаванне ўласным інтарэсам. Асноўным іх ваенным супраціўнікам на пачатковым этапе канфлікту з’яўляліся Францыя, Вялікабрытанія і Рэспубліка Кітай. Савецкі Саюз з свайго боку пачаў рабіць першыя крокі да шырокасштабнай экспансіі на захад, падрыхтоўкай да якой стала падпісанне пакта паміж Сталінам і Гітлерам, больш вядомага пад назвай Пакт Молатава-Рыбентропа: у верасні 1939 года СССР анексіруе ўсходнюю Польшчу, у сакавіку 1940 года — частку Фінляндыі і затым у красавіку 1940 года — краіны Прыбалтыкі (Літву, Латвію і Эстонію), а таксама частку Румыніі (Бесарабія і Букавіна). Пасля заканчэння «зімняй вайны» ў Фінляндыі ў сакавіку 1940 года, анексіі краін Прыбалтыкі і румынскіх тэрыторый галоўныя ваенныя мэты і тэрытарыяльныя амбіцыі Савецкага Саюза на той час былі задаволены і ваенныя дзеянні з боку СССР былі спынены. Пасля парушэння дасягнутага Гітлерам і Сталінам пагаднення з боку Германіі — пачатку Вялікай Айчыннай вайны, у далейшае развіццё ваенных дзеянняў уцягваецца і Савецкі Саюз. Апошні з буйных удзельнікаў — ЗША — уступіў у вайну пасля нападзення на яго Японіі.
У Другой сусветнай вайны загінула ад 55 да 60 мільёнаў чалавек. З боку краін Восі канфлікт вызначаўся развітой расісцкай ідэалогіяй, што выклікала неверагодную колькасць ваенных злачынстваў і жорсткае, гвалтоўнае і пераважна сістэматычнае вынішчэнне грамадзянскага насельніцтва. Адной з прычын значнага павелічэння колькасці ахвяр сярод грамадзянскага насельніцтва ў параўнанні з Першай сусветнай вайной стала акрамя таго дынамічнае развіццё ваенна-прамысловага комплексу. Развіццё ваеннай прамысловасці дазваляла шырокамасштабныя бамбардзіроўкі цэлых жылых кварталаў гарадоў Еўропы і Азіі, асабліва ў апошнія гады вайны.
Першы перыяд вайны (1939—1941)
Уварванне ў Польшчу
23 мая 1939 года ў кабінеце Гітлера ў прысутнасці шэрагу вышэйшых афіцэраў адбылася нарада. Было адзначана, што польская праблема цесна звязана з непазбежным канфліктам з Англіяй і Францыяй, хуткая перамога над якімі будзе праблематычнай. Пры гэтым Польшча наўрад ці зможа выконваць ролю бар’ера супраць бальшавікоў. На той час у сферы знешняй палітыкі Германіі прыярытэтнымі задачамі былі пашырэнне жыццёвай прасторы на Усход, забеспячэнне харчаваннем насельніцтвам і ліквідацыя пагрозы з Усходу.
31 жніўня нямецкія медыі паведамілі аб нападзенні войска польскага на радыёстанцыю ў Глейвіцах. На самой справе гэта былі пераапрануты ў польскую форму эсэсаўцы на чале з Ота Скарцэні, якія правакавалі Польшчу на вайну. 1 верасня ў 4 гадзіны 45 хвілін у Данцыг прыбыў з сяброўскім візітам і з натхненнем сустрэчы з мясцовым насельніцтвам нямецкі вучэбны карабель — састарэлы браняносец «Шлезвіг-Гольштэйн», які неўзабаве адкрыў агонь па польскім умацаванням на Вестэрплатэ. Узброеныя сілы Германіі ўрываюцца ў Польшчу. У баявых дзеяннях на баку Вермахта прымаюць удзел войскі Славакіі. У той жа дзень у Рэйхстагу Гітлер выступае ў ваенным мундзіры. Галоўнай прычынай вайны ён называе інцыдэнт у Глейвіцах, пры гэтым ён старанна пазбягае тэрміна «вайна», асцерагаючыся ўступлення ў канфлікт Англіі і Францыі, якія далі Польшчы адпаведныя гарантыі. У выдадзеным ім загадзе гаварылася толькі аб «актыўнай абароне» супраць польскай агрэсіі.
Мусаліні прапанаваў склікаць канферэнцыю дзеля мірнага вырашэння польскага пытання, што сустрэла падтрымку з боку заходніх дзяржаў, але Гітлер адмовіўся, заявіўшы, што нядобра прадстаўляць атрыманым дыпламатыяй тое, што заваявана зброяй. 1 верасня ў Савецкім Саюзе была ўведзена ўсеагульная ваенная павіннасць. Пры гэтым узрост вылучэння ў войска быў зніжаны з 21 да 19 гадоў, а для некаторых катэгорый — да 18 гадоў. Закон неадкладна ўступіў у сілу і ў кароткі час колькасны склад войска дасягнуў 5 мільёнаў чалавек, што склала каля 3 % насельніцтва.
Гітлер і яго набліжэнне да апошняга дня спадзяваліся, што саюзнікі не вырашацца ўступіць у вайну і справа скончыцца другім Мюнхенам. Галоўны перакладчык міністэрства замежных спраў Германіі апісваў стан шоку, у які прыйшоў Гітлер, калі пасол Брытаніі, з’явіўшыся ў Рэйхсканцылярыі а 9 гадзіне раніцы 3 верасня, перадаў ультыматум свайго ўрада з патрабаваннем адвесці войскі з польскай тэрыторыі на зыходныя пазіцыі. Толькі прысутны пры гэтым Герынг здолеў вымавіць: «Калі мы прайграем гэту вайну, то нам застанецца спадзявацца толькі на ласку Божую». У той дзень Англія, а праз пару гадзін і Францыя абвясцілі вайну Германіі. Да іх далучыліся таксама Аўстралія і Новая Зеландыя. На працягу некалькіх дзён да іх далучаюцца Канада, Ньюфаўндленд, Паўднёва-Афрыканскі Саюз і Непал.
3 верасня ў горадзе ва ўсходняй Прусіі Быдгашч (былы Бромберг), які паводле Версальскага дагавора перайшоў да Польшчы, адбылося масавае забойства па нацыянальнай прыкмеце — Бромбергскі пагром. У горадзе, насельніцтва якога на 3/4 складалася з немцаў, было забіта некалькі сотняў чалавек грамадзянскага насельніцтва нямецкага паходжання. Іхняя колькасць вар’іравалася ад адной да трох сотняў загінулых — паводле польскай версіі, і ад адной да пяці тысяч — паводле версіі нямецкага боку. Таксама па-рознаму трактаваліся чыннікі гвалту. Польскі бок настойваў на тым, што частка забітых польскіх грамадзян нямецкага паходжання стала ахвярай ваенных удараў па горадзе, а іншая частка апынулася «пятай калонай» і пачала страляць у спіну польскім салдатам — і тым самым, дэ-факта, стаўшы камбатантнай з адпаведнай рэакцыяй польскага насельніцтва і ваенных. Нямецкі бок прытрымліваўся пункт гледжання, што ўсе загінулыя былі выключна мірнымі грамадзянамі, цалкам лаяльнымі да польскай дзяржавы. Міністэрства прапаганды Гебельса выкарыстоўвала гэту трагічную гісторыю дзеля ўзмацнення антыпольскіх настрояў у Германіі і апраўдання вайны супраць Польшчы.
Наступ нямецкіх войскаў развіваўся па плане. Польскія войскі апынуліся слабой ваеннай сілай у параўнанні з узгоднена дзеючымі танкавымі злучэннямі і люфтвафэ. Аднак на Заходнім фронце саюзныя англа-французскія войскі не прымалі ніякіх актыўных дзеянняў, распачаўшы гэтым самым чынам гэтак званую Дзіўную вайну. Толькі на моры вайна пачалася адразу ж: 3 верасня нямецкая падводная лодка U-30 без папярэджання нападае на англійскі пасажырскі лайнер «Атэнія». 5 верасня ЗША і Японія абвясцілі аб сваім нейтралітэце ў еўрапейскай вайне. У Польшчы за першы тыдзень баёў нямецкія войскі ў некалькіх месцах рассяклі польскі фронт і часткова занялі Мазовію, заходнюю Прусію, Верхнесілезскі прамысловы раён і заходнюю Галіцыю. Да 9 верасня немцы здолелі зламаць польскі супраціўленне па ўсёй лініі фронту і падысці да Варшавы. 10 верасня польскі галоўнакамандуючы Эдвард Рыдз-Сміглы аддаў загад аб агульным адступленні ў паўднёва-ўсходнюю Польшчу, але асноўная частка яго войскаў, не здолеўшы адысці за Віслу, аказваецца ў апанаванні. Да сярэдзіны верасня, так і не атрымаўшы падтрымкі з захаду, узброеныя сілы Польшчы перастаюць існаваць як адзінае цэлае; захоўваюцца толькі лакальныя цэнтры супраціўлення.
14 верасня актывізаваліся савецкія войскі, 19-й танкавы корпус Гудэрыяна кідком з усходняй Прусіі захапіў Брэст, але польскія войскі пад камандаваннем генерала Плісоўскага яшчэ на працягу некалькіх сутак абаранялі Брэсцкую крэпасць. У ноч на 17 верасня яе абаронцы ў арганізаваным парадку пакідаюць форт і адыходзяць за Заходні Буг. 16 верасня пасольствару Польшчы ў СССР было заяўлена, што, паколькі польская дзяржава і яго ўрад перасталі існаваць, Савецкі Саюз бярэ пад сваю абарону жыццё і маёмасць насельніцтва Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі. 17 верасня ў 6 гадзін раніцы савецкія войскі дзвюма ваенным групамі пераходзяць дзяржаўную мяжу. Гэтым жа днём Молатаў паслаў пасольствару Германіі ў СССР віншаванне з нагоды «бліскучага поспеху вермахта». Увечары таго ж дня польскі ўрад і вярхоўнае камандаванне збегла ў Румынію.
28 верасня немцы занялі Варшаву. У гэты ж дзень у Маскве быў падпісаны Дагавор аб дружбе і мяжы паміж СССР і Германіяй, які ўсталяваў лінію размежавання паміж нямецкімі і савецкімі войскамі на тэрыторыі былой Польшчы прыкладна па «лініі Керзона». 6 кастрычніка капітулююць апошнія падраздзяленні польскай арміі. Частка заходніх польскіх земляў пераходзіць у склад Трэцяга рэйха. Гэтыя землі падлягалі так званай «германізацыі». Польскае і яўрэйскае насельніцтва дэпартуюць адсюль у цэнтральныя раёны Польшчы, дзе ствараецца генерал-губернатарства. Праводзяцца масавыя рэпрэсіі супраць польскага народа. Самым цяжкім становіцца становішча яўрэяў, якіх сагналі ў гета.
Тэрыторыі, якія адышлі ў зону ўплыву СССР, былі ўключаны ў склад Украінскай ССР, Беларускай ССР і незалежнай на той момант Літвы. На тэрыторыях, далучанных да СССР, усталявалася Савецкая ўлада, праводзіліся сацыялістычныя пераўтварэнні (нацыяналізацыя прамысловасці, калектывізацыя сялянства), што суправаджаецца масавымі дэпартацыямі і рэпрэсіямі прадстаўнікоў буржуазіі, памешчыцтва, заможных сялян, часткі інтэлігенцыі.
6 кастрычніка 1939 года, пасля заканчэння ўсіх ваенных дзеянняў, Гітлер выступіў з прапановай аб скліканні мірнай канферэнцыі пры ўдзеле ўсіх найбуйнейшых дзяржаў дзеля ўрэгулявання наяўных супярэчнасцей. Францыя і Вялікабрытанія заявілі, што пагадзяцца на канферэнцыю, толькі калі немцы неадкладна выведуць свае войскі з Польшчы і Чэхіі і вернуць гэтым краінам незалежнасць. Германія адхіліла гэтыя ўмовы, і ў выніку мірная канферэнцыя так і не адбылася.
Бітва за Атлантыку
Савецка-фінская вайна
У ходзе савецка-фінскіх перамоў 1938—1939 гадоў СССР спрабуе дамагчыся ад Фінляндыі саступкі часткі Карэльскага перашыека, а таксама перадачы ў арэнду некалькіх астравоў і часткі паўвострава Ханко пад ваенныя базы. Фінляндыя, не жадаючы саступаць тэрыторыю і прымаць на сябе абавязнасці ваеннага характару, настойвала на заключэнні гандлёвага пагаднення і згоды на рэмілітарызацыю Аландскіх астравоў.
30 лістапада 1939 года СССР урываецца ў Фінляндыю. 14 снежня за развязванне вайны СССР быў выключаны з Лігі Нацый. Са снежня па люты савецкія войскі ў складзе 15 савецкіх стралковых дывізій прадпрымалі мноства спробаў прарваць «Лінію Манергейма», якую абаранялі 15 пяхотных дывізій фінаў. Катастрофай у Суомусалмі сканчваецца спроба разрэзаць тэрыторыю Фінляндыі і выйсці на Оўлу.
У далейшым ішло бесперапыннае нарошчванне сіл Чырвонай Арміі на ўсіх напрамках. Вялікабрытанія і Францыя прымаюць рашэнне падрыхтаваць дэсант на Скандынаўскую паўвостраў, каб не дапусціць захопу Германіяй радовішчаў шведскай жалезнай руды і адначасова забяспечыць шляхі будучага перакідання сваіх войскаў на дапамогу Фінляндыі. Аднак Швецыя і Нарвегія, імкнучыся захаваць нейтралітэт, катэгарычна адмаўляюцца прыняць на сваёй тэрыторыі англа-французскія войскі.
Напачатку сакавіка 1940 года савецкія войскі прарвалі «лінію Манергейма» і захапілі Выбарг. 13 сакавіка 1940 года ў Маскве быў падпісаны мірны дагавор паміж Фінляндыяй і СССР, па якім былі задаволены ўсе савецкія патрабаванні: мяжа на Карэльскім перашыеку ў раёне Ленінграда была адсунута на паўночны захад з 32 да 150 кіламетраў, да СССР адышоў шэраг астравоў у Фінскім заліве.
За час савецка-фінскай вайны фінамі быў вынайдзены «Кактэйль Молатава».
Еўрапейскі бліцкрыг
У канцы 1939—пачатку 1940 у кіравальных колах Вялікабрытаніі і Францыі існавала думка, што вайну можна выйграць, не пачынаючы шырокамаштабных ваенных дзеянняў, а толькі трымаючы эканамічную блакаду Германіі. Меркавалася, што час працуе супраць Германіі. Аднак, з аднаго боку, саюзніцкія ацэнкі магчымасцей Германіі былі моцна заніжаныя, з іншага, эмбарга парушалі Італія і СССР (якія ў той час фармальна не былі «ў стане вайны»).
Распрацоўваліся і сілавыя варыянты блакады. Напрыклад, каб адрэзаць Германію ад паставак высокаякаснай шведскай жалезнай руды, Чэрчыль (у той час яшчэ не прэм’ер-міністр) прапаноўваў паслаць брытанскі флот у Балтыйскае мора (аперацыя «Катрын»), потым прапанаваў мінную блакаду або захоп порту Нарвік нейтральнай Нарвегіі (але гэты праект быў адхілены кабінетам міністраў). Французы прапаноўвалі «пазбавіць Германію каўказскай нафты» і адначасна аслабіць Савецкі Саюз, разбамбіўшы нафтаздабыўныя комплексы Баку. Гэты праект быў цалкам нерэальным, бо не ўлічваў шэрагу ваенна-тэхнічных фактараў, і скончыўся адзінкавым пралётам французскага самалёта-разведніка.
У гэты ж час Брытанія несла страты ў марскім гандлёвым абароце ад дзеянняў нямецкіх ваенна-марскіх сіл, быў страчаны шэраг баявых караблёў. Магчымасці актыўных ваенных дзеянняў, якія разглядаліся ў гэты перыяд, былі пераважна перыферыйнага плану, напрыклад, меркаваныя кампанія саюзнікаў (Брытанія з Егіпту, Францыя з Сірыі) супраць Італіі, або фронт балканскіх дзяржаў (Турцыя, Грэцыя, Румынія, Югаславія) супраць Германіі («паход на Вену сотні балканскіх дывізій»), або план высылкі экспедыцыйнага корпуса ў Фінляндыю ў час савецка-фінляндскай вайны (што рэальна цягнула б за сабой парушэнне нейтралітэту Нарвегіі і Швецыі, і нават ваенныя дзеянні з імі).
Кіраўніцтва Германіі ў пачатку вайны лічылі нейтралітэт Нарвегіі і Швецыі карысным для сябе, і былі ўстрывожаны магчымасцю ўмяшальніцтва саюзнікаў у Фінляндыю і Нарвегію. Гітлер загадаў распрацаваць захоп Нарвегіі і Даніі 1 сакавіка 1940. Тым часам, пасля змены французскага ўрада Э. Даладзье на ўрад прыхільнікаў актыўных ваенных і дыпламатычных дзеянняў на чале з П. Рэйно, і пасля страты саюзнікамі прэстыжу з-за іх заяўленага, але няздзейсненага ўмяшальніцтва ў Польшчы, быў актывізаваны план саюзніцкага ўмяшальніцтва ў Нарвегію. Мініраванне нарвежскіх водаў пачалося 8 красавіка 1940, і быў падрыхтаваны саюзніцкі экспедыцыйны корпус, для магчымай абароны супраць нямецкай арміі. Аднак, нямецкае камандаванне апярэдзіла дзеянні саюзнікаў «на 24 гадзіны», і брытанскі ўрад Н. Чэмберлена пайшоў у адстаўку, а прэм’ер-міністрам стаў У. Чэрчыль.
9 красавіка 1940 года Германія ўрываецца ў Данію і Нарвегію. У Даніі немцы марскім і паветраным дэсантамі безьперашкодна займаюць усе найважнейшыя гарады і за некалькі гадзін знішчаюць дацкую авіяцыю. Пад пагрозай бамбардзіровак грамадзянскага насельніцтва дацкі кароль Крысціян X вымушаны быў падпісаць капітуляцыю і аддаць загад арміі аб здачы зброі.
У Нарвегіі немцы 9—10 красавіка захопліваюць галоўныя нарвежскія парты Осла, Тронхейм, Берген, Нарвік. 14 красавіка англа-французскі дэсант высадзіўся пад Нарвікам, 16 красавіка — у Намсусе, 17 красавіка — у Ондальснесе. 19 красавіка саюзнікі разгортваюць наступ на Тронхейм, але церпяць няўдачу і ў пачатку мая вымушаны вывесці свае сілы з цэнтральнай Нарвегіі. Пасля шэрагу баёў за Нарвік саюзнікі ў пачатку чэрвеня таксама эвакуіруюцца з паўночнай частцы краіны. 10 чэрвеня 1940 года капітулююць апошнія часці нарвежскай арміі. Нарвегія аказваецца пад кіраваннем нямецкай акупацыйнай адміністрацыі (Рэйхскамісарыят), у той час калі Данія, абвешчаная нямецкім пратэктаратам, змагла захаваць частковую самастойнасць ва ўнутраных справах.
Пасля акупацыі Даніі брытанскія і амерыканскія войскі, каб не дапусціць уварванне Германіі на дацкія некантынентальныя ўладанні, акупавалі яе заморскія тэрыторыі, якія маюць важнае стратэгічнае значэнне — Фарэрскія астравы, Ісландыю і Грэнландыю.
Вярхоўнае камандаванне сухапутных войск (ОКХ) выношвала план акупацыі Францыі, Бельгіі, Нідэрландаў і Люксембурга яшчэ ў кастрычніку 1939. Задачай германскіх войскаў з’яўлялася разгром значнай часткі саюзніцкіх армій і захоп тэрыторыі Нідэрландаў, Бельгіі, Люксембурга і паўночнай Францыі, што павінна было забяспечыць правядзенне паспяховых паветраных і марскіх аперацый супраць Вялікабрытаніі, а таксама стварыць шырокую ахоўную зону для Рурскай вобласці. Гэты план нагадваў план графа А. фон Шліфена часоў Першай сусветнай вайны. Спачатку планавала ажыцявіць план 12 лістапада 1939, але потым дата была перанесена на студзень 1940. Саюзнікі меркавалі, што Германія захопіць Бельгію, так як лабавая атака на французскія прыгранічныя ўмацавання Мажыно была нерэальная. Французы, якія панеслі найцяжэйшыя страты ў Першай сусветнай вайне, не хацелі, каб на іх зямлі разгарнуліся новыя кровапралітныя бітвы. Таму было вырашана, што абарончыя баі павінны весціся ўздоўж ўмацаванняў «лініі Мажыно». Але не ўсе военачальнікі былі задаволены планам ОКХ, у т.л. і сам А. Гітлер. Таму, начальнікам штаба групы армій «А» Э. фон Манштэйнам былі зроблены некаторыя значныя змены: наступ праз Ардэны.
10 мая 1940 года нацысцкая Германія сіламі 135 дывізій урываецца ў Бельгію, Нідэрланды і Люксембург. 1-я група саюзных армій высоўваецца на тэрыторыю Бельгіі, але яны не паспяваюць на дапамогу Нідэрландам, паколькі нямецкая група армій «В» ажыццяўляе імклівы кідок у паўднёвую частку краіны і ўжо 12 мая захоплівае Ротэрдам. 15 мая Нідэрланды капітулююць. Галандскі ўрад Д. Я. дэ Гера і каралеўская сям’я выехалі ў Вялікабрытанію. Лічылася, што ў адплату за нечаканы для немцаў упарты супраціўленне нідэрландцаў, Гітлер ужо пасля падпісання акта аб капітуляцыі загадаў падвергнуць бамбаванням Ротэрдам, што не было выклікана ваеннай неабходнасцю і прывяло да велізарных разбурэнняў і ахвяр сярод мірнага насельніцтва. На Нюрнбергскім працэсе высветлілася, што бамбардзіроўка Ротэрдама адбывалася 14 мая, а ўрад Нідэрландаў капітуляваў толькі пасля бамбардзіроўкі і пагрозы бамбардзіровак Амстэрдама і Гаагі.
У Бельгіі нямецкія дэсантнікі 10 мая захапілі масты праз Альберт-канал, што дало магчымасць буйным нямецкім танкавым сілам фарсіраваць яго да падыходу саюзнікаў і выйсці на бельгійскую раўніну. 17 мая капітулюваў Брусель.
Але галоўны ўдар нанесла група армій «А». Акупаваўшы 10 мая Люксембург, тры танкавых дывізіі Гудэрыяна перасяклі паўднёвыя Ардэны і 14 мая пераправіліся праз раку Маас з захаду ад Седана. Адначасова танкавы корпус Г. Гота прарываецца праз цяжкапраходныя для цяжкай тэхнікі паўночныя Ардэны і 13 мая фарсіруе раку Маас на поўнач ад Дзінана. Нямецкая танкавая армада накіроўваецца на захад. Запозненыя атакі французаў, для якіх прарыў немцаў праз Ардэны аказваецца поўнай нечаканасцю, не ў стане стрымаць яе. Фартыфікацыйныя ўмацаванні, на якія ўскладаліся вялікія спадзяванні, выявіліся малакарыснымі. 16 мая часці Гудэрыяна дасягаюць Уазы; 20 мая яны выходзяць да ўзбярэжжа Па-дэ-Кале недалёка ад Абвіля і паварочваюць на поўнач у тыл саюзным войскам. 28 англа-франка-бельгійскіх дывізій аказваюцца ў апанаванні.
Спроба французскага камандавання арганізаваць 21—23 мая контрудар у Араса магла б быць паспяховай, але Гудэрыян коштам амаль цалкам знішчанага танкавага батальёна спыняе яе. 22 мая Гудэрыян адразае саюзнікам шляхі адступлення да Булоні, 23 мая — да Кале і выходзіць да Граўліна ў 10 кіламетрох ад Дзюнкерка, апошняга порта, праз які англа-французскія войскі маглі эвакуіравацца, аднак 24 мая ён вымушаны спыніць наступ на двое сутак па цяжкавытлумачальным асабістым загадзе Гітлера («Цуд пад Дзюнкеркам», па іншай версіі, прычынай прыпынку быў не загад Гітлера, а ўваход танкаў у зону дзеяння карабельнай артылерыі англійскага флоту, якая магла расстрэльваць немцаў практычна беспакарана). Перапынак дазволіў саюзнікам умацаваць абарону Дзюнкерка і пачаць аперацыю «Дынама» па эвакуацыі сваіх сіл морам. 26 мая нямецкія войскі прарываюць бельгійскі фронт у Заходняй Фландрыі, і 28 мая Бельгія насуперак патрабаванням саюзнікам капітулюе. Бельгійскі ўрад Ю. П’ерло выехаў у Францыю, потым у Вялікабрытанію; а кароль Леапольд III застаўся ў краіне ў якасці ваеннапалоннага. У той жа дзень у раёне Ліль немцы атачаюць буйную французскую групоўку, якая здаецца 31 мая. Частка французскіх войскаў і амаль уся англійская армія (224 тыс.) былі вывезены на брытанскіх караблях праз Дзюнкерк. Немцы захопліваюць усю брытанскую і французскую артылерыю і бронітэхніку, транспартныя сродкі, кінутыя саюзнікамі пры адступленні. Пасля Дзюнкерка Вялікабрытанія апынулася практычна бяззбройнай, нягледзячы на тое, што захавала асабісты склад арміі. Аднак некаторыя замежныя гісторыкі схільныя да думкі, што менавіта пад Дзюнкеркам Германія прайграла вайну. Французы лічылі, што Вялікабрытанія прыкладае мала намаганняў да абароны Францыі, напр., ашчаджае свае паветраныя сілы і экспедыцыйны корпус. Брытанцы лічылі, што важней працягваць вайну, а дзеля гэтага трэба захаваць сілы.
5 чэрвеня нямецкія войскі пачалі наступ на ўчастку Лан — Абвіль. Спробы французскага камандавання спешна закрыць пралом у абароне непадрыхтаванымі дывізіямі не маюць плёну. Французы прайграюць адну бітва за адной. Абарона французаў распадаецца, і камандаванне спешна адводзіць войскі на поўдзень.
10 чэрвеня Італія аб’яўляе вайну Вялікабрытаніі і Францыі. Італьянскія войскі ўрываюцца ў паўднёвыя раёны Францыі, аднак далёка прасунуцца не змаглі. У той жа дзень французскі ўрад эвакуіруецца з Парыжу. 11 чэрвеня немцы перапраўляюцца праз Марна ў Шато-Цьеры. У. Чэрчыль, Эдуард Вуд, 1-ы граф Галіфакс і Уільям Эйткен, 1-ы барон Бівербрук у апошні раз, і безвынікова, сустракаліся з П. Рэйно 13 чэрвеня 1940 у Туры, спрабуючы дамагчыся пераходу французскага флоту ў брытанскія парты. Апошняя спроба ўтрымаць саюз ад распаду, прапануючы «непарушны саюз дзвюх краін», была зроблена 16 чэрвеня 1940, але французы ад гэтага адмовіліся. 14 чэрвеня нямецкія войскі без бою ўступаюць у Парыж, а праз два дні выходзяць у даліну Роны. 16 чэрвеня маршал Петэн фарміруе новы ўрад Францыі, які ўжо ў ноч на 17 чэрвеня звяртаецца да Германіі з просьбай аб перамір’і. 18 чэрвеня французскі генерал Шарль дэ Голь, які збег у Лондан, заклікае французаў працягваць супраціўленне. 21 чэрвеня немцы, не сустракаючы ўжо практычна ніякага супраціўлення, дасягаюць Луары на ўчастку Нант — Тур, у той жа дзень іх танкі займаюць Ліён.
22 чэрвеня ў Камп’ене ў тым жа вагоне, у якім была падпісана капітуляцыя Германіі ў 1918, было падпісана Камп’енскае перамір’е 1940, па якім Францыя згаджалася на акупацыю большай часткі сваёй тэрыторыі, дэмабілізацыю амаль усяго сухапутнага войска і інтэрнаванне ВМФ і авіяцыі. У свабоднай зоне ў выніку дзяржаўнага перавароту 10 ліпеня ўсталёўваецца аўтарытарны рэжым Вішы, які ўзяў курс на цеснае супрацоўніцтва з Германіяй. Нягледзячы на ваенную слабасць Францыі, паражэнне гэтай краіны было настолькі раптоўным і поўным, што не паддавалася ніякаму рацыянальнаму тлумачэнню. Перамір’е не было прызнана часткай палітычных дзеячаў і ваенных. Значнай постаццю сярод іх быў Ш. дэ Голь, які ўцёк у апошні момант у Вялікабрытанію, і адтуль звярнуўся па радыё са зваротам да французаў працягваць барацьбу: «Францыя прайграла бітву, але не вайну». Брытанскі ўрад прызнаў дэ Голя кіраўніком сіл Свабоднай Францыі, якая проціпастаўлялася ўраду Вішы.
Галоўнакамандуючы ВМС вішыцкай Францыі Франсуа Дарлан аддаў загад аб адводзе ўсяго французскага флоту да берагоў Французскай Паўночнай Афрыкі. Паводле абяцання А. Гітлера, французскі флот заставаўся ў французскіх руках. Але небяспека захопу яго немцамі была рэальнай. У Вялікабрытаніі не ведалі пра дырэктыву ад 24 чэрвеня 1940 Ф. Дарлана на патапленне флоту ў выпадку такой небяспекі, і, відавочна, не сталі б спадзявацца ані на яе, ані на абяцанне А. Гітлера. З-за асцярогі, што ўвесь французскі флот можа патрапіць пад кантроль Германіі і Італіі, 3 ліпеня 1940 года брытанскія ваенна-марскія сілы і авіяцыя ў рамках аперацыі «Катапульта» нанеслі ўдары па французскіх караблях у Мерс-эль-Кебіры. Да канца ліпеня брытанцы знішчылі альбо нейтралізавалі амаль увесь французскі флот. Урад вішыцкай Францыі не абвясціў вайны, але разарваў дыпламатычныя зносіны з Вялікабрытаніяй.
Далучэнне Прыбалтыкі, і анэксія Бесарабіі і Паўночнай Букавіны да СССР
Яшчэ ўвосень 1939 года Эстонія, Латвія і Літва падпісалі з СССР дагаворы пра ўзаемадапамогу, таксама вядомыя як дагаворы пра базы, у адпаведнасці з якімі на тэрыторыі гэтых краін былі размешчаны савецкія ваенныя базы. 17 чэрвеня 1940 года СССР прад’яўляе прыбалтыйскім дзяржавам ультыматум, патрабуючы адстаўкі ўрадаў, фарміраванні замест іх народных урадаў, роспуску парламентаў, правядзенні пазачарговых выбараў і згоды на ўвод дадатковага кантынгенту савецкіх войскаў. У такім становішчы прыбалтыйскія ўрады былі вымушаны прыняць гэтыя патрабаванні. Пры актыўнай падтрымцы з Масквы, у Эстоніі, Латвіі і Літве адначасова адбываюцца дзяржаўныя перавароты. Да ўлады прыходзяць камуністычныя, прамаскоўскія ўрады.
Пасля ўводу на тэрыторыю Прыбалтыкі дадатковых часцей Чырвонай Арміі, у сярэдзіне ліпеня 1940 года ў Эстоніі, Латвіі і Літве, ва ўмовах значнай савецкай ваеннай прысутнасці, праводзяцца безальтэрнатыўныя выбары ў вярхоўныя органы ўлады. Камуністычна настроеныя партыі былі адзінымі партыямі, дапушчанымі да выбараў. У сваіх перадвыбарных праграмах яны ні словы не згадвалі пра планы далучэння да СССР. 21 ліпеня 1940 года зноў абраныя парламенты, у складзе якіх апынулася прасавецкі настроеная большасць, абвяшчаюць стварэнне савецкіх сацыялістычных рэспубалік і накіроўваюць Вярхоўным Савеце СССР прашэння пра ўступ у Савецкі Саюз. 3 жніўня Літоўская ССР, 5 жніўня — Латвійская ССР, а 6 жніўня — Эстонская ССР былі прыняты ў склад СССР.
27 чэрвеня 1940 года ўрад СССР накіроўвае румынскаму ўраду дзве ўльтыматыўныя ноты, патрабуючы вяртання Бесарабіі і перадачы СССР Паўночнай Букавіны ў якасці «пакрыцця той велічэзнай шкоды, якая была нанесена Савецкаму Саюзу і насельніцтву Бесарабіі 22-гадовым панаваннем Румыніі ў Бесарабіі». Бесарабія была далучана да Расійскай імперыі ў 1812 годзе пасля перамогі над Турцыяй у Руска-турэцкай вайне 1806—1812 гадоў; у 1918 годзе, скарыстаўшыся грамадзянскай вайной на тэрыторыі былой Расійскай імперыі, Румынія ўвяла войскі на тэрыторыю Бесарабіі, а потым уключыла яе ў свой склад. Букавіна ніколі не ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі (гістарычна амаль уся Букавіна, акрамя яе паўднёвай часткі, прыналежалі Русі ў X—XI стагоддзях), але была населена пераважна ўкраінцамі. Румынія, не разлічваючы на падтрымку з боку іншых дзяржаў у выпадку вайны з СССР, была вымушана пагадзіцца на задавальненне гэтых патрабаванняў. 28 чэрвеня Румынія выводзіць свае войскі і адміністрацыю з Бесарабіі і Паўночнай Букавіны, пасля чаго туды ўводзяцца савецкія войскі. 2 жніўня на частцы тэрыторыі Бесарабіі і частцы тэрыторыі былой Малдаўскай АССР утворана Малдаўская ССР. Поўдзень Бесарабіі і Паўночная Букавіна былі ўключаны ў склад Украінскай ССР.
Бітва за Брытанію
У канцы мая 1940, пасля прайгранай кампаніі ў Францыі, у брытанскіх вярхах існавала думка (Э. Галіфакс, Н. Чэмберлен) пра магчымасць падпісання міру з Германіяй. Аднак, такія дзеячы, як У. Чэрчыль, Грынвуд, Этлі, рашуча выступілі супраць. У сваю чаргу, Германія не спяшалася рабіць рашучых ваенных крокаў супраць Вялікабрытаніі, мяркуючы, што тая, пазбаўленая кантынентальнага саюзніка, выйдзе з барацьбы. Апроч таго, А. Гітлер лічыў самым пажаданым для Германіі мір менавіта з Вялікабрытаніяй, што стварала б буферную зону на захадзе Еўропы, і практычна ліквідавала б ваенную пагрозу Германіі з гэтага боку. А. Гітлер выступіў з прамовай у рэйхстагу 19 ліпеня 1940, заклікаючы Вялікабрытанію да «розуму і здаровага сэнсу», не прапануючы, аднак, умеркаваных умоў, а толькі пагражаючы Брытаніі «бясконцымі пакутамі і няшчасцямі» ў выніку адмовы. Чэрчыль у пачатку жніўня 1940, сфармуляваў патрабаванні Вялікабрытаніі да Германіі — вярнуць усе ваенныя тэрытарыяльныя здабыткі, і даць гарантыі непаўтарэння падобнага, дзеля таго, каб Вялікабрытанія наогул пачала размовы. Мэта Вялікабрытаніі, такім чынам, вызначылася як «безагаворачная капітуляцыя Германіі».
Пасля капітуляцыі Францыі Германія прапануе Вялікабрытаніі скласці мір, аднак атрымлівае адмову. 16 ліпеня 1940 А. Гітлер выдае дырэктыву пра захоп Вялікабрытаніі пад кодавай назвай «Марскі леў». Аднак камандаванне нямецкіх ВМС і сухапутных сіл, спасылаючыся на моц брытанскага флоту і адсутнасць у вермахту досведу дэсантных аперацый, патрабуе ад ВПС спачатку забяспечыць панаванне ў паветры. Са жніўня немцы пачынаюць бамбаванні Вялікабрытаніі з мэтай падарваць яе ваенна-эканамічны патэнцыял, дэмаралізаваць насельніцтва, падрыхтаваць уварванне і ў канчатковым рахунку прымусіць яе да капітуляцыі. Люфтвафэ і ВМС здзяйсняюць сістэматычныя напады на англійскія караблі і канвоі ў Ла-Маншы. З 4 верасня нямецкая авіяцыя прыступае да масіраваных бамбардзіровак англійскіх гарадоў на поўдні краіны: Лондан, Рочэстэр, Бірмінгем, Манчэстэр.
Нягледзячы на тое, што англічане панеслі падчас бамбардзіровак вялікія страты сярод мірнага насельніцтва, ім у сутнасці атрымліваецца выйграць Бітву за Брытанію — Германія вымушана адмовіцца ад правядзення дэсантнай аперацыі. Са снежня актыўнасць германскіх ВПС значна змяншаецца з-за пагаршэлых пагодных умоў. Дамагчыся сваёй галоўнай мэты — вывесці Вялікабрытанію з вайны — немцам так і не атрымалася.
Бітвы ў Афрыцы, Міжземнамор’і і на Балканах
Пасля падзення Францыі ў Міжземнамор’і заставаліся брытанскія флот і армія, якая стаяла ў Егіпце дзеля абароны Суэцкага канала. З шэрагу прычын брытанскія ўлады жадалі ўтрымліваць брытанскую прысутнасць у Міжземнамор’і, не зважаючы на патрэбныя дзеля гэтага траты, і нават ахвяруючы ваеннымі інтарэсамі ў іншых рэгіёнах. Сярод прычын называліся: утрыманне суднаходства праз Міжземнае мора і Суэцкі канал (хоць пасля ўступлення Італіі ў вайну такое суднаходства і так было спынена, да 1943), намер не прапусціць немцаў да нафты Іраку і Ірану (хоць немцы і не мелі намеру такога руху). Больш важлівымі былі надзеі брытанцаў зрабіць сваімі саюзнікамі каланіяльныя ўладанні Францыі ў Заходняй Афрыцы і Турцыю, але і гэтыя надзеі не спраўдзіліся. Нарэшце, брытанцы не жадалі траціць магчымасці ўдару, з цягам часу, у «мяккае чэрава Еўропы» ― Балканы. Пасля таго, як пачатковыя нямецкія планы перадачы Салонікаў ад Грэцыі да Балгарыі былі адкінуты, і пасля таго, як Грэцыя адмовілася ад пасрэдніцтва Германіі ў перагаворах між ёй і Італіяй (снежань 1940), быў укладзены план акупацыі ўсёй Грэцыі. У гэтым Германія разлічвала на дапамогу Балгарыі. Са студзеня 1941 на Балгарыю чыніўся ціск, і краіна ўвайшла ў Траісты пакт. Германскія войскі ўвайшлі на тэрыторыю Балгарыі 1 сакавіка 1941.
Германія, са свайго боку, разглядала магчымасць захопу Гібралтару і Паўночнай Афрыкі, і А. Гітлер спрабаваў далучыць да гэтай кампаніі Франка і Петэна (сустрэчы ў Андаі, кастрычнік 1940). Франка адмовіўся, а Петэн быў прыхільнікам гэтай ідэі, разлічваючы на пераход Францыі са стану пераможаных у саюзнікі пераможцаў. Аднак, маючы на ўвазе верагодныя канфлікты з-за дзяльбы тэрыторый, і магчымае ўмяшальніцтва амерыканцаў, якое прывяло б да страты зручнай нейтральнасці Канарскіх і Азорскіх а-воў, такую кампанію адклалі, а пасля нападу на СССР і не разглядалі.
Пасля ўступа Італіі ў вайну, італьянскія войскі пачынаюць баявыя дзеянні за кантроль над Міжземнамор’ем, Паўночнай і Усходняй Афрыкай. 11 чэрвеня італьянская авіяцыя наносіць удар па брытанскай ваенна-марской базе на Мальце. 13 чэрвеня італьянцы бамбуюць брытанскія базы ў Кеніі. Напачатку ліпеня італьянскія войскі ўрываюцца з тэрыторыі Эфіопіі і Самалі ў брытанскія калоніі Кенію і Судан, аднак з-за нерашучых дзеянняў далёка прасунуцца ім не атрымліваецца. 3 жніўня 1940 італьянскія войскі ўрываюцца ў Брытанскае Самалі. Карыстаючыся колькаснай перавагай, ім атрымліваецца выцесніць брытанскія і паўднёваафрыканскія войскі праз праліў у брытанскую калонію Адэн.
Пасля капітуляцыі Францыі адміністрацыі некаторых французскіх калоній адмовіліся прызнаць вішыскі ўрад. У Лондане генерал Шарль дэ Голь сфарміраваў рух «Змагарная Францыя», які не прызнаў ганебную капітуляцыю. Брытанскія ўзброеныя сілы разам з атрадамі «Змагарнай Францыі» пачынаюць барацьбу з вішыскімі войскамі за кантроль над калоніямі. Да верасня ім атрымліваецца мірным шляхам усталяваць кантроль практычна над усёй Французскай Экватарыяльнай Афрыкай. 27 кастрычніка ў Бразавіле ўтвораны вышэйшы орган кіравання французскімі тэрыторыямі, занятымі войскамі Дэ Голя, — Рада абароны Імперыі. 24 верасня брытанскія войскі і часці «Змагарнай Францыі» трываюць паражэнне ад вішыскіх войскаў у Сенегале (Дакарская аперацыя). Аднак у лістападзе ім атрымліваецца захапіць Габон (Габонская аперацыя).
13 верасня італьянцы ўрываюцца з тэрыторыі Лівіі ў брытанскі Егіпет. Заняўшы 16 верасня Сідзі-Барані, італьянцы спыняюцца, а англічане адыходзяць да Мерса-Матрух. Каб палепшыць сваё становішча ў Афрыцы і Міжземнамор’і, італьянцы вырашаюць захапіць Грэцыю. Пасля адмовы грэчаскага ўрада прапусціць італьянскія войскі на сваю тэрыторыю, 28 кастрычніка 1940 Італія пачынае наступ. Італьянцам атрымліваецца захапіць частку грэчаскай тэрыторыі, аднак да 8 лістапада яны спынены, а 14 лістапада грэчаскае войска пераходзіць у контрнаступленне, цалкам вызваляе тэрыторыю краіны і ўступае ў Албанію.
У лістападзе 1940 года англійская авіяцыя наносіць удар па італьянскім флоце ў Таранта, што вельмі абцяжарвае марскія перавозкі грузаў для італьянскіх войскаў у Паўночную Афрыку. Скарыстаўшыся гэтым, 9 снежня 1940 года англійскія войскі пераходзяць у наступ у Егіпце, у студзені займаюць усю Кірэнаіку і да лютага 1941 года выходзяць у раён Эль-Агейла.
Напачатку студзеня англічане прадпрымаюць таксама наступ ва Усходняй Афрыцы. Адбіўшы 21 студзеня ў італьянцаў Касалу, яны ўрываюцца з Судана ў Эрытрэю, захопліваюць Керэн (27 сакавіка), Асмеру (1 красавіка) і порт Масава (8 красавіка). У лютым брытанскія войскі з Кеніі пранікаюць у Італьянскае Самалі; 25 лютага яны займаюць порт Магадзіша, а затым паварочваюць на поўнач і ўступаюць у Эфіопію. 16 сакавіка англійскі дэсант высаджваецца ў Брытанскім Самалі і неўзабаве наносіць там паражэнне італьянцам. Разам з англійскімі войскамі ў Эфіопію прыбывае зрынуты італьянцамі ў 1936 годзе імператар Хайле Селасіе. Да англічанін далучаюцца шматлікія атрады эфіопскіх партызан. 17 сакавіка брытанскія і эфіопскія войскі займаюць Джыджыгу, 29 сакавіка — Харар, 6 красавіка — сталіцу Эфіопіі Адыс-Абебу. Італьянская каланіяльная імперыя ва Усходняй Афрыцы спыняе існаванне. Рэшткі італьянскіх войскаў працягваюць супраціўленне на тэрыторыі Эфіопіі і Самалі да 27 лістапада 1941 года.
Са студзеня 1941 брытанскі ўрад разглядаў магчымасць ваеннага ўмяшання ў Грэцыю. Такое ўмяшанне было палітычна прывабным для брытанцаў, якія далі Грэцыі ў свой час гарантыі бяспекі, і стваралі тэарэтычныя магчымасці для ажыццяўлення чэрчылеўскага плану балканскай антынямецкай кааліцыі (Турцыя, Грэцыя, Югаславія). Войскі і авіяцыю дзеля высадкі ў Грэцыі брытанцы забралі з Паўночнай Афрыкі, пакідаючы там мінімум сіл, а свой паспяховы наступ у Паўночнай Афрыцы спынілі, не давёўшы да канца (сярэдзіна лютага 1941). Высадка ў Грэцыі пачалася 7 сакавіка 1941. У сакавіку 1941 года ў марской бітве каля астравы Крыт англічане наносяць чарговую паражэнне італьянскаму флоту. 9 сакавіка італьянскія войскі прадпрымаюць новы наступ супраць грэкаў, аднак падчас шасцідзённых бязлітасных баёў яны трымаюць поўную паражэнне і да 26 сакавіка вымушаны адысці на зыходныя пазіцыі. Таксама на Балканах Германія разлічвала на спрыяльны нейтралітэт Югаславіі, якую, пасля моцнага нямецкага дыпламатычнага ціску ў сакавіку 1941, удалося схіліць да ўваходжання ў склад краін Восі (25 сакавіка 1941), і атрымаць магчымасць пропуску войскаў праз яе тэрыторыю, хоць і не праз югаслаўскую чыгунку.
Пацярпеўшы поўную паражэнне на ўсіх франтах, Беніта Мусаліні вымушаны прасіць дапамогі ў А. Гітлера. У лютым 1941 года ў Лівію прыбывае нямецкі экспедыцыйны корпус пад камандаваннем генерала Э. Ромеля. 31 сакавіка 1941 года італа-нямецкія войскі пераходзяць у наступ, адбіваюць у англічанін Кірэнаіку і выходзяць да меж Егіпту, пасля чаго фронт у Паўночнай Афрыцы стабілізуецца да лістапада 1941 года. Ва Усходняй Афрыцы італьянцы былі разбітыя, іх апошнія войскі там здаліся 19 мая 1941. Урад ЗША зняў статус ваеннай зоны з Чырвонага мора, і амерыканскія судны пачалі давозіць грузы да Суэцкага канала. Каб прадухіліць магчымае ўступленне ў вайну Турцыі, брытанскія войскі разам з сіламі Свабоднай Францыі захапілі падкантрольную ўраду Вішы Сірыю (8 чэрвеня―14 ліпеня 1941), устанавілі там саюзніцкі акупацынйы рэжым.
Хутка пасля падпісання Югаславіяй Траістага пакту, югаслаўскія ваенныя, незадаволеныя гэтым, учынілі вайсковы пераварот (27 сакавіка 1941). Новы ўрад выйшаў з пакту. Германскія войскі, якія рыхтаваліся да нападу на СССР, былі павернуты на Югаславію, і Германія пачала сваю балканскую кампанію адначасным нападам на Грэцыю і Югаславію (6 красавіка 1941). Югаслаўскія войскі супраціўляліся да 17 красавіка 1941. Падзенне Югаславіі пагоршыла і стратэгічную сітуацыю ў Грэцыі. Грэчаскія войскі ў Эпіры здаліся 21 красавіка 1941, нямецкія войскі ўступілі ў Афіны 27 красавіка 1941. Брытанскі экспедыцыйны корпус быў эвакуіраваны 26—28 красавіка 1941, значная яго частка ― на востраў Крыт (заняты брытанцам з 1 лістапада 1940).
Пасля падзення Францыі і Галандыі, і ва ўмовах паветрана-марской блакады Вялікабрытаніі, на Далёкім Усходзе стварыўся вакуум улады. Без падтрымкі сваіх метраполій засталіся Французскі Індакітай і Галандская Вест-Індыя, брытанскія ўладанні на Малайскім паўвостраве.
Японскія ваенныя і палітычныя ўлады, пастанавіўшы, пра «паўднёвы» кірунак экспансіі, не жадалі, аднак, вайны з ЗША. Пры гэтым, японскае бачанне будучых дзеянняў ЗША разыходзілася з нямецкім, і японцы лічылі, што менавіта іх ваенныя поспехі на Далёкім Усходзе могуць прымусіць ЗША пайсці на пагадненне аб падзеле сфераў уплыву і звярнуць увагу на Атлантыку і Еўропу.
Так, у верасні 1940 японцы вымусілі французскі ўрад Вішы згадзіцца на «ахоўную» акупацыю партоў Французскага Індакітая (у 1941 ― і тэрыторыі), якія былі ў далейшым выкарыстаны японцамі для баявых дзеянняў супраць Паўднёвага Кітая, а з лістападу 1940 ― і для перагрупіроўкі войскаў, прызначаных для ўварвання ў Філіпіны і Галандскую Ост-Індыю.
ЗША меркавалі, што падтрымка імі Вялікабрытаніі з’яўляецца абсалютна неабходнай, і, хоць быўшы тады нейтральнай краінай, дапамагалі Вялікабрытаніі ваеннымі рэсурсамі. З Японіяй ЗША жадалі падпісаць пагадненне. Аднак, разуменне такога пагаднення амерыканцамі было практычна процілеглым японскаму, закладаючы, напрыклад, сыход Японіі з усяго Кітая, апроч Маньчжурыі, аднаўленне палітыкі «адчыненых дзвярэй». Пры гэтым, Рузвельт, насупор спадзяванням японцаў, імкнуўся да пагаднення так, што ўзмацняў амерыканскі фінансавы і эканамічны ціск на Японію пры кожным яе ваенным ажыўленні на Далёкім Усходзе ўзмацняўся, што, у выніку, прывяло да дыпламатычнага тупіка.
У канцы сакавіка—1 чэрвеня 1941 адбываліся антыбрытанскія ваенныя выступленні ў Іраку, інспіраваныя Германіяй, якія, аднак, скончыліся паразай пранямецкіх сіл.
Змены ў складзе кааліцый
Паступова пачынае пераглядаць свой знешнепалітычны курс урад ЗША. Ён усё больш актыўна падтрымлівае Вялікабрытанію, становячыся яе «неваюючым саюзнікам» (гл. Атлантычная хартыя). У маі 1940 года Кангрэс ЗША сцвярджае суму ў 3 млрд долараў на патрэбы войска і флоту, а ўлетку — у 6,5 млрд, у тым ліку 4 млрд на будаўніцтва «флоту двух акіянаў». Павялічваюцца пастаўкі ўзбраення і рыштункі для Вялікабрытаніі. 2 верасня 1940 ЗША перадаюць Вялікабрытаніі 50 эсмінцаў у абмен на арэнду 8 ваенных баз у англійскіх калоніях у Заходнім паўшар’і. Паводле прынятага кангрэсам ЗША 11 сакавіка 1941 года закону пра перадачу ваенных матэрыялаў ваюючым краінам у пазыку ці ў арэнду (гл. Ленд-ліз), Вялікабрытаніі асігнавана 7 млрд долараў. Пазней ленд-ліз распаўсюджваецца на Кітай, Грэцыю і Югаславію. Паўночная Атлантыка абвешчана «зонай патруліравання» ваеннага флоту ЗША, які адначасова прыступае да канваіравання гандлёвых судоў, якія накіроўваюцца ў Вялікабрытанію.
Тым часам, пасля правалу аперацыі па захопу Вялікабрытаніі, Гітлер вырашыў далучыць да вайны супраць Вялікабрытаніі СССР, з якім былі ўсталяваны сяброўскія адносіны год назад. У перамовах 12 і 13 кастрычніка 1940 года нямецкія дыпламаты прапануюць СССР далучыцца да Берлінскага пакту ў надзеі, што Савецкі Саюз прыме ўдзел у стварэнні магутнага «Кантынентальнага блока» (ням.: Gewaltigen Kontinentalblock). У выпадку згоды, свет быў бы падзелены так, што Германія атрымлівала б Еўропу, Італія ― Міжземнамор’е, Японія ― Далёкі Усход, СССР ― Іран і Індыю, што ў канчатковым рахунку прывядзе да капітуляцыі Вялікабрытаніі і яе саюзнікаў.
Нямецкім Генеральным штабам яшчэ да перамоў быў 13 ліпеня складзены план ваенных дзеянняў супраць СССР. Тады Гітлеру стала ясна, што Англія сур’ёзна разлічвае на дапамогу з боку СССР. Таксама да 12 лістапада Гітлерам было падпісана ўказанне (ням.: Weisung Nr.18), паводле якога ўсе аддадзеныя раней вусновыя распараджэнні пра падрыхтоўку да вайны, павінны былі выконвацца, незалежна ад вынікаў перамоў.
На перамовах у Берліне 12 лістапада Вячаслаў Молатаў падкрэсліў, што Савецкі Саюз слаба зацікаўлены ў праяве актыўнасці ў Азіі і не супраць далучыцца да «Пакта Восі» як партнёр, але пры ўмовах далучэння да сферы інтарэсаў СССР, акрамя Ірану, яшчэ Фінляндыі, Румыніі, Балгарыі і астатніх краін Балканскага паўвострава, а таксама Турцыі, і дазволіць працяглую прысутнасць савецкіх войскаў на пралівах Басфор і Дарданэлы. Гітлер стараўся зменшыць апетыты СССР, матывуючы гэта тым, што Фінляндыя істотна для Германіі пастаўкамі нікеля, а Румынія — нафтай, замест гэтага СССР прапаноўваўся Бліжэйшы Усход, Індыя і Іран. У выніку перамовы скончыліся 14 лістапада нічым і ў «халоднай атмасферы».
25 лістапада Сталін змякчыў патрабаванні, паказаўшы, што ўмовай уступа СССР у пакт з’яўляецца згода на аб’яву зонай інтарэсаў СССР Фінляндыі, Балгарыі, а таксама правы на стварэнне апорных пунктаў у Турцыі. Але нямецкі бок не адказаў наогул.
Пасля гэтага Гітлер сцвярджае план нападу на СССР. Для гэтых мэт Германія пачынае шукаць сабе саюзнікаў ва Усходняй Еўропе. 20 лістапада да Траістага саюза далучаецца Венгрыя, 23 лістапада — Румынія, 24 лістапада — Славакія, у 1941 годзе — Балгарыя, Фінляндыя і Іспанія. 25 сакавіка 1941 года да пакта далучаецца Югаславія, аднак 27 сакавіка ў Бялградзе адбываецца ваенны пераварот, і да ўлады прыходзіць урад Сімавіча, якое аб’яўляе каралём юнага Пятра II і абвяшчае нейтралітэт Югаславіі. 5 красавіка Югаславія падпісвае з СССР дагавор пра дружбу і ненапад. З прычыны непажаданага для Германіі развіцця падзей, Гітлер прымае рашэнне пра правядзенне ваеннай аперацыі супраць Югаславіі і дапамогу італьянскім войскам у Грэцыі.
Гл. таксама
Зноскі
- Таксама вялі баявыя дзеянні супраць Югаслаўскіх войскаў на радзіме
- Олевська Республіка та Поліська січ: партизани в роки II Світової війні. Володимир Гінда
- ТАРАС БОРОВЕЦЬ І "ПОЛІСЬКА СІЧ" - УПА(Б-Б) І РАДЯНСЬКІ ПАРТИЗАНИ. Володимир Дзьобак
- Таксама вялі баявыя дзеянні супраць Народна-вызваленчай арміі Югаславіі
- Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія. Інститут історії НАН України.2004р Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Раздел 4 стр.190-198 (укр.)
- Адпраўка «Блакітнай дывізіі» на Усходні фронт і запраўка нямецкіх падводных лодак у іспанскіх партах
- Weinberg, Gerhard L. (2005) A World at Arms: A Global History of World War II (2nd ed.). Cambridge University Press. pp. 6.
- Wells, Anne Sharp (2014) Historical Dictionary of World War II: The War against Germany and Italy. Rowman & Littlefield Publishing. pp. 7.
- Förster & Gessler 2005, p. 64.
- Ghuhl, Wernar (2007) Imperial Japan’s World War Two Transaction Publishers pg 7, pg. 30
- Polmar, Norman; Thomas B. Allen (1991) World War II: America at war, 1941—1945 ISBN 978-0394585307
- Taylor, A.J.P. How wars begin. — New York, 1979. — С. 124. — 180 с.
- Ben-Horin 1943, p. 169; Taylor 1979, p. 124; Yisreelit, Hevrah Mizrahit (1965). Asian and African Studies, p. 191.
For 1941 see Taylor 1961, p. vii; Kellogg, William O (2003). American History the Easy Way. Barron’s Educational Series. p. 236 ISBN 0-7641-1973-7.
There is also the viewpoint that both World War I and World War II are part of the same «European Civil War» or «Second Thirty Years War»: Canfora 2006, p. 155; Prins 2002, p. 11. - Beevor 2012, p. 10.
- Masaya 1990, p. 4.
- History of German-American Relations » 1989–1994 – Reunification » "Two-plus-Four-Treaty": Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany, September 12, 1990. usa.usembassy.de. Праверана 6 May 2012.
- Gerhart Binder Epoche der Entscheidungen (Eine Geschichte des 20 Jahrhunderts mit Dokumenten in Text und Bild) −6 Auflage Stuttgart-Degerloch: Seewald Verlag. 1960
- Вынікі перапісу 1897 года па Віленскай губерні
- Michał Eustachy Brensztejn (1919). Spisy ludności m. Wilna za okupacji niemieckiej od. 1 listopada 1915 r.. Biblioteka Delegacji Rad Polskich Litwy i Białej Rusi, Warszawa.
- Kantowicz, Edward R (1999). The rage of nations. Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 0802844553.
- Davies, Norman (2008). No Simple Victory: World War II in Europe, 1939—1945. Penguin Group. ISBN 0143114093
- Shaw, Anthony (2000). World War II Day by Day. MBI Publishing Company. ISBN 0760309396.
- Bullock, A. (1962). Hitler: A Study in Tyranny. Penguin Books. ISBN 0140135642
- Preston, Peter (1998). 'Pacific Asia in the global system: an introduction, Wiley-Blackwell. Oxford: Blackwell. p. 104. ISBN 0631202382.
- Smith, Winston; Steadman, Ralph (2004). All Riot on the Western Front, Volume 3. Last Gasp. ISBN 0867196165.
- Coogan, Anthony (July 1993). "The Volunteer Armies of Northeast China". History Today 43. http://www.questia.com/googleScholar.qst?docId=5000186948. Retrieved on 14 November 2009. "Although some Chinese troops in the Northeast managed to retreat south, others were trapped by the advancing Japanese Army and were faced with the choice of resistance in defiance of orders, or surrender. A few commanders submitted, receiving high office in the puppet government, but others took up arms against the invader. The forces they commanded were the first of the volunteer armies".
- Brody, J Kenneth (1999). The Avoidable War: Pierre Laval and the Politics of Reality, 1935—1936. Transaction Publishers. p. 4. ISBN 0765806223.
- Zalampas, Michael (1989). Adolf Hitler and the Third Reich in American magazines, 1923—1939. Bowling Green University Popular Press. ISBN 0879724625.
- Record, Jeffery (2005) (PDF). Appeasement Reconsidered: Investigating the Mythology of the 1930s 11 красавіка 2010.. DIANE Publishing. p. 50. ISBN 1584872160. Retrieved 15 November 2009.
- Mandelbaum, Michael (1988). The Fate of Nations: The Search for National Security in the Nineteenth and Twentieth Centuries. Cambridge University Press. p. 96. ISBN 052135790X.
- Schmitz, David F (2001). The First Wise Man. Rowman & Littlefield. p. 124. ISBN 0842026320.
- Kitson, Alison (2001). Germany 1858—1990: Hope, Terror, and Revival. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199134175.
- Adamthwaite, Anthony P (1992). The Making of the Second World War. New York: Routledge. ISBN 0415907160.
- Graham, Helen (2005). The Spanish Civil War: A Very Short Introduction. Oxford University Press, USA. ISBN 0192803778.
- Busky, Donald F (2002). Communism in History and Theory: Asia, Africa, and the Americas. Praeger Publishers. ISBN 0275977331.
- СЗР РФ: «Польский след в трагедии XX века. Служба внешней разведки РФ опубликовала архивные материалы, относящиеся к внешнеполитическим маневрам Варшавы в период 1935—1945 годов» 11 кастрычніка 2018., 15 сентября 2009
- Я. В. Сиполс. «Дипломатическая борьба накануне второй мировой войны»
- : Через несколько дней после получения советской разведкой информации о том, что весной 1941 года в Берлине немцы и японцы обсуждают возможность одновременного нападения на СССР летом 1941 года, посол Японии в СССР Мацуока был приглашен на беседу к наркому иностранных дел Вячеславу Молотову. В этой беседе беседе участвовал и начальник Генерального штаба Георгий Жуков, которого японцы хорошо знали по Халхин-Голу. Молотов и Жуков напрямую обвинили Японию в тайном сговоре с Гитлером с целью агрессии против Советского Союза. По-видимому в ходе беседы у Мацуоки сложилось впечатление, что, во-первых, советская разведка посвящена во все секреты Гитлера, во-вторых, Красная армия готова принять превентивные меры, устроив японцам второй Халхин-Гол. Прямым результатом этого стало подписание 13 апреля 1941 года советско-японского Договора о ненападении — основного фактора, удержавшего Японию от вступления в войну против СССР.
- Уильям Ширер. Взлет и падение Третьего рейха. На очереди — Польша
- Ю. В. Рубцов. «Клим, Коба сказал, чтобы ты сворачивал шарманку» Почему сорвалось подписание военной конвенции СССР, Великобритании и Франции в августе 1939 года 22 сакавіка 2011.
- Секретный дополнительный протокол к Договору о ненападении между Германией и Советским Союзом
- Christian Zentner/ CHRONICK ZWEITER WELTKRIEG / Otus Verlag AG, St.Gallen, S. 20-22, 2007 ISBN 978-3-907200-56-8
- Gerhart Binder. Epoche der Entscheidungen/ Eine Geschichte des 20. Jahrhunderts. Sechste Auflage. Stuttgart-Degerloch: Seewald Verlag. 1960.
- II. Weltkrieg / Dokumentation Das III.Reich. Gütersloch : Mohndruck Graphische Betriebe GmbH,. 1989 ISBN 3-88199-536-6
- Christopher R. Browning, The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, University of Nebraska Press, ст.441
- Reinhard Pözorny (Hg). Deutsches National -Lexicon- DSZ-Verlag ISBN 3-925924-09-4
- Габриэль Городецкий «Миф „Ледокола“: Накануне войны»
- Энгл. Э,Паананен. Советско-финская война. Прорыв линии Маннергейма. 1939—1940/Пер.с англ. О. А. Федяева-М.:ЗАО Центрполиграф. 2004.-253 с. ISBN 5-9524-1467-2
- Мирный договор между Союзом Советских Социалистических Республик и Финляндской Республикой, Москва, 12 марта 1940
- Taylor, A.J.P.The Second World war: An ill. history / A.J.P. Taylor. — London: Hamish Hamilton, 1975. — 234, [6] p. — P.404, 405. — ISBN 0-241-89205-8.
- Taylor, A.J.P.The Second World war… — P. 406.
- ↑ Taylor, A.J.P.The Second World war… — P. 405.
- Taylor, A.J.P.The Second World war… — P. 406, 407
- Taylor, A.J.P.The Second World war… — P. 407—409.
- ↑ Семірага М. І. Таямніцы сталінскай дыпламатыі 1939—1941(недаступная спасылка) — М.: Вышэйшая школа., 1992.
- Taylor, A.J.P. The Second World war… — P. 424, 425.
- Taylor, A.J.P. The Second World war… — P. 439.
- Taylor, A.J.P. The Second World war… — P. 442.
- Фуллер, Дж. Ф. С. Вторая мировая война 1939—1945 гг.: Стратегический и тактический обзор / Дж. Ф. С. Фуллер; Пер. с англ. В. А. Герасимова и Н. Н. Яковлева; Под ред. [и с предисл.] полк. А. Д. Багреева. — М.: Изд-во иностранной литературы, 1956. — 550 с. — С. 138, 139.
- Taylor, A.J.P. The Second World war… — P. 433, 434.
- Лиддел Гарт, Б. Вторая мировая война: [Очерк] / Б. Лиддел Гарт; Пер. с англ. В. В. Борисова [и др.]; Под ред. и с предисл. О. А. Ржешевского. — М.: Воениздат, 1976. — 679 с. — С. 143.
- Фуллер, Дж. Ф. С. Вторая мировая война 1939—1945 гг… — С. 139; Taylor, A.J.P. The Second World war… — P. 442.
- Taylor, A.J.P. The Second World war… — P. 443, 444.
- Фуллер, Дж. Ф. С. Вторая мировая война 1939—1945 гг… — С. 152.
- Фуллер, Дж. Ф. С. Вторая мировая война 1939—1945 гг… — С. 139.
- Taylor, A.J.P. The Second World war… — P. 436.
- Фуллер, Дж. Ф. С. Вторая мировая война 1939—1945 гг… — С. 148.
- Chronik 1940. Chronik Verlag. Dortmund 1989. ISBN 3-611-00075-2.
Спасылкі
- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Другая сусветная вайна
- Военные планы Гитлера, Проект «Военная литература» (на рускай мове)