Польская рэспубліка (польск.: Rzeczpospolita Polska, II Rzeczpospolita) — польская нацыянальная дзяржава, якая існавала ў перыяд паміж Першай і Другой сусветнымі войнамі. Уключала часткі сучасных дзяржаў Польшчы, Беларусі, Літвы, Украіны і Чэхіі.
| Гістарычная дзяржава | |
| Польская Рэспубліка | |
|---|---|
| Rzeczpospolita Polska II Rzeczpospolita | |
| Гімн: Мазурка Дамброўскага | |
| | |
| Сталіца | Варшава |
| Найбуйнейшыя гарады | Варшава, Лодзь, Львоў, Познань, Кракаў, Вільня |
| Мова(ы) | польская (афіцыйная), мовы нацыянальных меншасцяў: нямецкая, ідыш, літоўская, руская, беларуская, украінская |
| Афіцыйная мова | польская |
| Рэлігія | каталіцтва (асноўная рэлігія), рэлігіі буйнейшых нацыянальных меншасцяў: праваслаўе, іўдаізм |
| Грашовая адзінка | польская марка (1918-1924), польскі злоты (1924-1939) |
| Плошча | 389.720 км² (1938) |
| Насельніцтва | 34.849.000 (1938) |
| Форма кіравання | парламенцкая рэспубліка (1919-1926), парламенцка-прэзідэнцкая рэспубліка (1926-1935), прэзідэнцкая рэспубліка (1935-1939) |
| Кіраўнікі дзяржавы | |
| Кіраўнік дзяржавы | |
| • 1918 — 1922 | Юзаф Пілсудскі |
| Прэзідэнт | |
| • 1922 | Габрыэль Нарутовіч |
| • 1922 — 1926 | Станіслаў Вайцяхоўскі |
| • 1926 — 1939 | Ігнацы Масціцкі |
| Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Пасля ўстанаўлення межаў у 1922 годзе Польшча межавала з: Чэхаславакіяй, Германіяй, Вольным горадам Данцыгам, Літвой, Латвіяй, Румыніяй і Савецкім Саюзам. Акрамя таго, мела невялікі ўчастак узбярэжжа Балтыйскага мора вакол Данцыга.
Гісторыя Правіць
Пачатак Правіць
За сімвалічны пачатак Другой Польскай рэспублікі прынята 11 лістапада 1918, калі Юзаф Пілсудскі прыняў ваенную ўладу з рук Рэгентскага савета Каралеўства Польскага. Тры дні пазней (14 лістапада 1918 года) прыняў таксама грамадзянскую ўладу, а сам Рэгентскі савет і Часовы Народны Урад Польскай Рэспублікі вырашылі надзяліць Пілсудскага паўнамоцтвамі часовага кіраўніка.
У 1918 годзе Італія была першай краінай, якая прызнала незалежнасць Польшчы.
Асноўныя даты Правіць
- 31 кастрычніка 1918—1919: Польска-ўкраінская вайна
- 11 лістапада 1918 г.: Незалежнасць, вызваленне Варшавы
- 26 студзеня 1919: Выбары ў Сейм
- 28 чэрвеня 1919: Версальскі мірны дагавор (артыкулы 87-93) і Малы Версальскі дагавор прызнаюць Польшчу як суверэннаю і незалежнаю дзяржаву на міжнароднай арэне
- 1919—1921: Польска-савецкая вайна, Варшаўская бітва, Рыжскі мірны дагавор
- 1920: Польска-літоўская вайна
- 15 ліпеня 1920 г.: Аграрная рэформа
- 17 сакавіка 1921 г.: Сакавіцкая Канстытуцыя
- 1921: саюз з Францыяй, Румыніяй
- 24 сакавіка 1922: Анексія Віленшчыны ў Літвы
- 2 лістапада — 12, 1922: Выбары ў Сейм і Сенат
- 1924: Грашовая рэформа
- 12 мая — 14, 1926: Дзяржаўны пераварот Юзафа Пілсудскага
- 16 лістапада 1930: Польскія заканадаўчыя выбары.
- 25 ліпеня 1932: Пакт аб ненападзе з Савецкім Саюзам
- 26 студзеня 1934 г: Пакт аб ненападзе з Германіяй
- 23 красавіка 1935: Красавіцкая Канстытуцыя
- 12 мая 1935: Смерць Юзафа Пілсудскага
- кастрычнік 1938 г.: Анексія Заользя, Горнай Оравы, Яворыны ў Чэхаславакіі
- 31 сакавіка 1939 года: Ваенныя гарантыі ад Вялікабрытаніі і Францыі
- 23 жніўня 1939: Пакт аб ненападзе паміж Савецкім Саюзам і Германіяй
- 25 жніўня 1939 г.: Саюз паміж Польшчай і Вялікабрытаніяй
- 1 верасня — 6 кастрычніка 1939: Польская абарончая вайна
Канец Правіць
Пачатак Другой сусветнай вайны паклаў канец II Рэчы Паспалітай. Агрэсія ў Польшчу пачалася 1 верасня 1939 года, праз тыдзень пасля падпісання таемнага пакту Молатава-Рыбентропа, і скончылася 6 кастрычніка 1939, калі Германія і Савецкі Саюз акупавалі цалкам Польшчу (за выключэннем Віленскага рэгіёна, які быў далучаны да Літвы).
У канцы верасня 1939 было сфарміравана і да 6 ліпеня 1945 прызнавалася многімі краінамі законным прадаўжальнікам Польскай Рэспублікі Урад Польшчы ў выгнанні, а таксама падпарадкаваная яму адміністрацыя ў акупаванай Польшчы — Польская падпольная дзяржава і яе палітычныя і ваенныя структуры (Армія Краёва). Спыненне дыпламатычнага прызнання польскага ўрада ў выгнанні Злучаным Каралеўствам і ЗША 6 ліпеня 1945 і пасля іншымі краінамі свету варта лічыць фактычным канцом Другой Польскай Рэспублікі як суб’екта міжнароднага права.
Тэрыторыя і межы Правіць
Плошча Правіць
На 1 студзень 1938 складала 388.634 км², а пасля анексіі Заольззя ў кастрычніку 1938 года — 389.720 км².
Вызначэнне межаў Правіць
Межы II Рэчы Паспалітай былі ўсталяваны наступнымі дагаворамі: Версальскім, Рыжскім (без удзелу БССР), Сен-Жерменскім, Трыанонскім, а таксама рашэннем Савета паслоў Антанты (у дачыненні да межаў Польшчы з Чэхаславакіяй і з Літвой). У 1921 годзе ў выкананне Версальскага мірнага дагавора, вынікаў плебісцыту і трох сілезскіх паўстанняў да Польшчы была далучана ўсходняя частка Верхняй Сілезіі. Апольская Сілезія засталася за Веймарскай рэспублікай. У 1922 годзе да Польші была далучана Рэспубліка Сярэдняй Літвы.
Суседзі Правіць
- Германія
- Чэхаславакія — да 1938 года
- Славакія — з 1939 года
- Савецкі Саюз
- Літва
- Латвія
- Румынія
- Венгрыя — з 1938 года
Залежныя і аўтаномныя тэрыторыі Правіць
- Сілезскае ваяводства — польская частка Верхняй Сілезіі, ўключая Цешынскую Сілезію
- Вольны Горад Гданьск — Гданьск і аколіца
Крайнія пункты Правіць
- Поўнач: N55*51’8,45" (N55,852250*) — вёска Соміна на рацэ Пшасвята, Браслаўскі павет, Віленскае ваяводства
- Поўдзень: N47*43’31,8" (N47,725492*) — наваколлі паўднёвай крыніцы ручая Менчыль, Косаўскі павет, Станіславаўскае ваяводства
- Усход: E28*21’44,3" (E28,362371*) — вёска Спасіберкі каля чыгуначнай галінкі на Полацк, Дзісенскі павет, Віленскае ваяводства
- Захад: E15*47’12,4" (E15,786773*) — пасёлак Мухачынак на Варце, недалёка ад возера Мешын, Мендзыхудскі павет, Пазнаньскае ваяводства
Лёс межаў II Рэчы Паспалітай Правіць
У адпаведнасці з падпісаным 28 верасня 1939 Дагаворам аб дружбе і мяжы паміж СССР і Германіяй, тэрыторыя Польскай Рэспублікі была падзедена наступным чынам.
Да Трэцяга Рэйха адыходзілі тэрыторыі: Паморскае ваяводства, Сілезскае ваяводства, Пазнаньскае ваяводства, Лодзьскае ваяводства з горадам Лодзь, Сувалкія, паўночная і заходняя часткі Мазовіі, а таксама заходнія часткі ваяводстваў Кракаўскага і Келецкого.
Частка з гэтых земляў была ўключана Адольфам Гітлерам у склад Трэцяга Рэйха, а на тэрыторыі паміж новай мяжой Германіі і савецка-нямецкай мяжой было створана Генерал-губернатарства.
Астатнія тэрыторыі на ўсход ад савецка-нямецкай межавай лініі ўстаноўленай на тэрыторыі Польскай Рэспублікі адыходзілі СССР. Фармальнай падставай для заняткі гэтых тэрыторый Савецкім Саюзам паслужылі выбары ў Народныя сходы Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, якія прайшлі 22 кастрычніка 1939 года, а пасля анексія ў выглядзе пастановы Вярхоўнага Савета СССР.
У адпаведнасці з пастановамі канферэнцыі ў Тэгеране, ялцінскай канферэнцыі і канферэнцыі ў Патсдаме, па заканчэнні Другой сусветнай вайны Польская Рэспубліка (з 1952 года завецца Польская Народная Рэспубліка) атрымала цэнтральную і заходнюю часткі Другой Рэчы Паспалітай, а таксама прызнаныя іншымі дзяржавамі Вернутыя землі і стала прызнаным на міжнароднай арэне правапрыемнікам Другой Польскай Рэспублікі. У той жа час, землі на ўсход ад Буга, Усходнія ўскраіны, а менавіта, Віленскае, Навагрудскае, Палескае, Валынскае, Тарнопальскае і Станіславаўскае ваяводства, а таксама часткі Беластоцкага і Львоўскага ваяводстваў былі далучаны да СССР.
Палітычны лад Правіць
Палітычны лад Польскай Рэспублікі з 1919 па 1926 гады можна ахарактарызаваць як парламенцкую дэмакратыю з прэзідэнтам, які меў абмежаваную ўладу. Парламент выбіраў яго і ён мог прызначаць Прэм’ер-міністра і ўрад з адабрэння Сейма (ніжняя палата), але распускаць Сейм ён мог толькі са згоды Сената. Больш за тое, яго магчымасць выдаваць указы была абмежавана патрабаваннем, згодна з якім указ павінны запэўніць сваімі подпісамі адпаведны міністр і Прэм’ер-міністр.
Найбуйнейшымі палітычнымі партыямі ў той час з’яўляліся Нацыянальна-дэмакратычная і іншыя правыя руху, розныя сялянскія партыі, сацыяльна-дэмакратычная партыя, а таксама палітычныя партыі нацыянальных меншасцей (галоўным чынам, яўрэяў і немцаў). Часта якое змяняецца ўрад і іншыя негатыўныя з’явы, якія атрымалі агалоску (такія, як абвінавачванні ў карупцыі) рабілі дэмакратычных палітыкаў усё меней папулярнымі. Вядомыя палітыкі гэтага перыяду былі Вінцэнты Вітос і Раман Дмоўскі.
Юзаф Пілсудскі насупраць вёў у гэты час вельмі сціплае жыццё, адхінуўся ад палітыкі і займаўся напісаннем гістарычных кніг, знаходзячыся ў сябе на віле ў Сулеювке з другой жонкай і дзецьмі. Аднак пагаршэнне палітычнай абстаноўкі ў краіне і збег акалічнасцей спрыялі вяртанню Пілсудскага да ўлады, якое ён ажыццявіў падчас майскага перавароту 1926 года.
Пасля ваеннага перавароту 1926 фактычная ўлада ў краіне належала Юзафу Пілсудскаму, які займаў пасаду Ваеннага міністра, а ў 1926—1928 і 1930 гадах займаў таксама пасаду прэм'ер-міністра. Усталяваўся аўтарытарны рэжым, які абапіраецца на войска і прыхільнікаў Пілсудскага, вядомы як «санацыя» (sanacja, «аздараўленне») — мелася на ўвазе аднаўленне маральнага здароўя грамадства. Парламенцкія выбары 1928 усё яшчэ былі свабоднымі і на іх атрымаў перамогу Беспартыйны блок супрацоўніцтва з урадам, які складаўся пераважна з прыхільнікаў Пілсудскага. Наступнымі выбарамі (1930, 1935 і 1938 гадоў) маніпулявалі і пра-ўрадавыя партыі заўсёды атрымлівалі большасць у парламенце. У красавіку 1935 года была прынята новая канстытуцыя Польшчы, якая стварыла аўтарытарны рэжым.
Абавязкі прэзідэнта Польскай Рэспублікі з чэрвеня 1926 выконваў выбраны па рэкамендацыі Пілсудскага Ігнацы Масціцкі. Да смерці Пілсудскага ў 1935 годзе фактычна выконваў прадстаўнічую функцыю. Аднак захаваў сваю пасаду аж да савецкай акупацыі, пасля якой уцёк з краіны ў Румынію.
Гл. таксама Правіць
Зноскі
- Ignacy Mościcki (1867—1946) 18 ліпеня 2013. (Official promotional website of the Republic of Poland)