Дзмітрый Іванавіч Мендзялееў (руск.: Дмитрий Иванович Менделеев; 27 студзеня (8 лютага) 1834, Табольск — 20 студзеня (2 лютага) 1907, Санкт-Пецярбург) — рускі навуковы энцыклапедыст: хімік, фізік і эканаміст Расійскай імперыі XIX і XX стагоддзяў, фізіка-хімік, метралог, тэхнолаг, геолаг, метэаролаг, нафтавік, педагог, паветраплавальнік, прыборабудаўнік. Прафесар Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта; член-карэспандэнт па разрадзе «фізічны» Імператарскай Санкт-Пецярбургскай Акадэміі навук. Сярод найболей вядомых адкрыццяў — перыядычны закон хімічных элементаў, адзін з фундаментальных законаў светабудовы, неадымны для ўсяго прыродазнаўства. Аўтар класічнай працы «Асновы хіміі».
| Дзмітрый Іванавіч Мендзялееў | |
|---|---|
| руск.: Дмитрий Иванович Менделеев | |
| Дата нараджэння | 27 студзеня (8 лютага) 1834[…] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 20 студзеня (2 лютага) 1907[…] (72 гады) |
| Месца смерці | |
| Месца пахавання |
|
| Грамадзянства | |
| Бацька | Ivan Pavlovich Mendeleyev[d] |
| Муж | Anna Ivanova Popova[d] і Feozva Nikitichna Leshcheva[d] |
| Дзеці | Vladimir Mendeleev[d], Любоў Дзмітрыеўна Блок[d] і Vasiliy Mendeleev[d] |
| Род дзейнасці | хімік, фізік, выкладчык універсітэта, эканаміст |
| Навуковая сфера | хімія, фізіка, эканоміка, геалогія, метралогія, хімічны элемент і перыядычная сістэма элементаў |
| Месца працы |
|
| Навуковая ступень | доктар[d] (1865) |
| Альма-матар |
|
| Навуковы кіраўнік | Alexander Voskresensky[d] |
| Вядомыя вучні | Дзмітрый Канавалаў[d], Valery Gemilian[d], Аляксандр Аляксандравіч Байкоў, Alexey Potylitsyn[d] і Сяргей Міхайлавіч Пракудзін-Горскі |
| Член у |
|
| Узнагароды | |
| Подпіс | |
| Цытаты ў Вікіцытатніку | |
| Творы ў Вікікрыніцах | |
| Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Біяграфія
Паходжанне
Дзмітрый Іванавіч Мендзялееў нарадзіўся 27 студзеня (8 лютага) 1834 года ў Табольску ў сям'і Івана Паўлавіча Мендзялеева (1783—1847), які ў той час быў дырэктарам Табольскай гімназіі і вучылішчаў Табольскай акругі. Дзмітрый быў у сям'і апошні, сямнаццатым (паводле іншых дадзеных, чатырнаццатым) дзіцём. З сямнаццаці дзяцей васьмёра памерлі яшчэ ў маленстве (траім з іх бацькі нават не паспелі даць імёнаў), а адна з дачок, Маша, памерла ва ўзросце 14 гадоў у сярэдзіне 1820-х гадоў у Саратаве ад сухотаў. Гісторыя захавала дакумент пра нараджэнне Дзмітрыя Мендзялеева — метрычную кнігу духоўнай кансісторыі за 1834 год, дзе на пажоўклай старонцы ў графе пра народжаных у табольскай Богаяўленскай царкве запісана: «27 студзеня Табольскай гімназіі дырэктара — надворнага саветніка Івана Паўлавіча Мендзялеева ад законнай яго жонкі Марыі Дзмітрыеўны нарадзіўся сын Дзмітрый».
У адным з варыянтаў прысвячэння маці першай сваёй буйнай працы «Даследаванні водных раствораў па ўдзельнай вазе» Дзмітрый Іванавіч скажа:
| …Вашага паследка сямнаццатага з народжаных Вамі Вы паднялі на ногі, выгадавалі сваёй працай пасля смерці бацечкі, ведучы завадскую справу, Вы навучылі любіць прыроду з яе праўдаю, навуку з яе праўдай…, радзіму з усімі яе непадзельнымі багаццямі, дарункамі…, больш за ўсё праца з усімі яго нягодамі і радасцямі…, Вы прымусілі навучыцца працы і бачыць у ім адным усяму апору, Вы вывезлі з гэтымі намовамі і даверліва аддалі ў навуку, свядома адчуваючы, што гэта будзе апошняя Ваша справа. Вы, паміраючы, выклікалі каханне, праца і настойлівасць. Прыняўшы ад Вас… так шмат, хоць малым, быць можа апошнім, Вашу памяць шаную. |
Дзед яго па бацькаўскай лініі, Павел Максімавіч Сакалоў (1751—1808), быў святаром сяла Ціхамандрыцы Вышневалоцкага павета Цвярской губерні, які знаходзіўся ў двух кіламетрах ад паўночнага ўскрайку возера Удомля. Толькі адзін з чатырох яго сыноў, Цімафей, захаваў прозвішча бацькі. Як было прынята ў той час у асяроддзі духавенствы, па сканчэнню семінарыі тром сынам П. М. Сакалова былі дадзены розныя прозвішчы: Аляксандру — Ціхамандрыцкі (па назве сяла), Васілю — Пакроўскі (па прыходу, у якім служыў Павел Максімавіч), а Іван, бацька Дзмітрыя Іванавіча, у выглядзе мянушкі атрымаў прозвішча суседніх абшарнікаў Мендзялеевых (сам Дзмітрый Іванавіч так тлумачыў яго паходжанне: «…дано бацьку, калі ён штосьці вымяняў, як суседні памешчык Мендзялееў змяняў коней»).
Скончыўшы ў 1804 годзе духоўная вучылішча, бацька Дзмітрыя Іванавіча Іван Паўлавіч Мендзялееў паступіў на філалагічнае аддзяленне Галоўнага педагагічнага інстытута. Скончыўшы яго ў ліку лепшых студэнтаў у 1807 годзе, Іван Паўлавіч быў вызначаны «настаўнікам філасофіі, вытанчаных мастацтваў і палітычнай эканоміі» ў Табольск, дзе ў 1809 годзе жаніўся з Марыяй Дзмітрыеўнай Карнільевай. У снежні 1818 годзе ён быў прызначаны дырэктарам вучылішчаў Тамбоўскай губерні. З лета 1823-га па лістапад 1827 года сям'я Мендзялеевых жыла ў Саратаве, а надалей — вярнулася ў Табольск, дзе Іван Паўлавіч атрымаў месца дырэктара Табольскай класічнай гімназіі. Яго выдатныя ўласцівасці розуму, высокая культура і творчы пачатак вызначалі педагагічныя прынцыпы, якімі ён паводзіўся ў выкладанні сваіх прадметаў. У год нараджэння Дзмітрыя Іван Паўлавіч аслеп, што вымусіла яго выйсці на пенсію. Для выдалення катаракты ён у суправаджэнні дачкі Кацярыны адправіўся ў Маскву, дзе ў выніку ўдалай аперацыі доктара Бросе яму быў вернуты зрок. Але вярнуцца да ранейшай працы ён ужо не мог, і сям'я жыла на яго невялікую пенсію.
Марыя Дзмітрыеўна, маці Дзмітрыя Іванавіча Мендзялеева, паходзіла са старажытнага роду сібірскіх купцоў і прамыслоўцаў. Гэта разумная і энергічная жанчына згуляла асаблівую ролю ў жыцці сям'і. Не маючы ніякай адукацыі, яна прайшла самастойна курс гімназіі са сваімі братамі. З прычыны якое склалася з-за хваробы Івана Паўлавіча сціснутага матэрыяльнага становішча Мендзялееў пераехалі ў сяло Арэмзянскае, дзе знаходзілася невялікая шкляная фабрыка брата Марыі Дзмітрыеўны Васіля Дзмітрыевіча Карнільева, які жыў у Маскве. Маці Дзмітрыя Мендзялеева атрымала права на кіраванне фабрыкай і пасля скону І. П. Мендзялеева ў 1847 годзе вялікая сям'я жыла на сродкі, што атрымлівалі ад яе. Дзмітрый Іванавіч успамінаў: «Там, на гуце, што кіруецца маёй маці, атрымаліся першыя мае ўражанні ад прыроды, ад людзей, ад прамысловых спраў». 27 чэрвеня 1848 года фабрыка згарэла.
Заўважыўшы асаблівыя здольнасці малодшага сына, яна здолела знайсці ў сабе сілы назаўжды пакінуць родную Сібір, выехаўшы з Табольска, каб даць Змітру магчымасць атрымаць найвысокую адукацыю. У год сканчэння сынам гімназіі Марыя Дзмітрыеўна ліквідавала ўсе справы ў Сібіры і са Дзмітрыем і малодшай дачкой Лізаветай выехала ў Маскву, каб вызначыць юнака ва ўніверсітэт. Праз два гады, праз некалькі тыдняў пасля залічэння сына студэнтам Галоўнага педагагічнага інстытута ў Пецярбургу, Марыя Дзмітрыеўна сканала.
Дзяцінства
Дзяцінства Д. І. Мендзялеева супала з часам знаходжання ў Сібіры ссыльных дзекабрыстаў. А. М. Мураўёў, П. М. Свістуноў, М. А. Фанвізін жылі ў Табольскай губерні. Сястра Дзмітрыя Іванавіча, Вольга, стала жонкай былога члена Паўднёвага таварыства М. В. Басаргіна, і яны доўгі час жылі ў Ялутараўску побач з І. І. Пушчыным, разам з якім яны аказвалі сям'і Мендзялеевых дапамогу, што стала надзённай пасля смерці Івана Паўлавіча.
Таксама вялікі ўплыў на светапогляд будучага навукоўца зрабіў яго дзядзечка В. Д. Карнільеў, у яго неаднаразова і падоўгу падчас свайго знаходжання ў Маскве жылі Мендзялеевы.
Захаваліся звесткі, размаўлялыя пра тое, што Д. І. Мендзялееў аднойчы бачыў у доме Карнільевых Н. В. Гогаля.
Пры ўсім тым, Дзмітрый Іванавіч заставаўся такім жа хлапчуком, як і большасць яго аднагодкаў. Сын Дзмітрыя Іванавіча Іван Мендзялееў успамінае, што аднойчы, калі бацька быў нездаровы, ён сказаў яму: «Ломіць усё цела так, як пасля нашай школьнай бойкі на Табольскам мосту».
Варта адзначыць, што сярод настаўнікаў гімназіі вылучаўся сібірак, пазней вядомы пасля рускі паэт Пётр Паўлавіч Яршоў, з 1844 года — інспектар Табольскай гімназіі, як калісьці і яго настаўнік Іван Паўлавіч Мендзялееў. Пазней аўтару «Канька-гарбунка» і Дзмітрыю Іванавічу наканавана было стаць у некаторай ступені сваякамі.
Сям'я і дзеці
Дзмітрый Іванавіч быў жанаты двойчы. У 1862 годзе жаніўся з Феозвай Мікіцічнай Лешчэвай, нараджэнкай Табольска (пасербкай знакамітага аўтара «Канька-Гарбунка» Пятра Паўлавіча Яршова). Мужа (Фіза, нарачонае імя) была старэй яго на 6 гадоў. У гэтым шлюбе нарадзіліся тры дзіцяці: дачка Марыя (1863) — яна памерла ў маленстве, сын Валодзя (1865—1898) і дачка Вольга (1868—1950). У канцы 1876 г. 42-гадовы Дзмітрый Мендзялееў знаёміцца і жарсна ўлюбляецца ў 16-летнюю Ганну Іванаўну Папову (1860—1942), дачку данскога казака з Урупінска. У другім шлюбе ў Д. І. Мендзялеева нарадзіліся чацвёра дзяцей: Любоў (1881—1939), Іван (1883—1936) і двайняты Марыя і Васіль. У пачатку XXI стагоддзя з нашчадкаў Мендзялеева быў жывы толькі Аляксандр Каменскі, унук яго дачкі Марыі; ён памёр ад наступстваў алкагалізму, не пакінуўшы нашчадкаў.
Д. І. Мендзялееў быў цесцем рускага паэта Аляксандра Блока, жанатага з яго дачкой Любоўю.
Д. І. Мендзялееў даводзіўся дзядзькам рускім навукоўцам Міхаілу Якаўлевічу (прафесар-гігіеніст) і Фёдару Якаўлевічу (прафесар-фізік) Капусціным, якія былі сынамі яго старэйшай сястры Кацярыны Іванаўны Мендзялеевай (Капусцінай).
Хроніка творчага жыцця навукоўца
1841—1859
- 1841 — паступіў у табольскую гімназію.
- 1855 — скончыў фізіка-матэматычны факультэт Галоўнага педагагічнага інстытута у Санкт-Пецярбургу.
- 1855 — старэйшы настаўнік прыродазнаўчых навук Сімферопальскай мужчынскай гімназіі. Па просьбе пецярбургскага лекара Н. Ф. Здекауэра ў сярэдзіне верасня Дзмітрыя Мендзялеева агледзеў М. І. Пірагоў, які канстатаваў здавальняльны стан пацыента: «Вы нас абодвух перажывяце».
- 1855—1856 — старэйшы настаўнік гімназіі пры Рышэльеўскім ліцэі ў Адэсе.
- 1856 — бліскуча абараніў дысертацыю «на права чытання лекцый» — «Будынак крэменязёмных злучэнняў» (апаненты А. А. Ускрэсенскі і М. У. Клямак абліччаў), з поспехам прачытаў уступную лекцыю «Будова сілікатных злучэнняў»; пад канец студзеня асобным выданнем у Пецярбургу выйшла кандыдацкая дысертацыя Д. І. Мендзялеева «Ізамарфізм у сувязі з іншымі адносінамі крышталічнай формы да складу»; 10 кастрычніка прысвоена навуковая ступень магістра хіміі.
- 1857 — 9 студзеня зацверджаны ў званні прыват-дацэнта Імператарскага Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта па кафедры хіміі.
- 1857—1890 — выкладаў у Імператарскім Санкт-Пецярбургскім універсітэце (з 1865 года — прафесар хімічнай тэхналогіі, з 1867 — прафесар агульнай хіміі) — у 2-м кадэцкім корпусе чытае лекцыі па хіміі; адначасна ў 1863—1872 гадах — прафесар Санкт-Пецярбургскага тэхналагічнага інстытута, у 1863—1872 гадах кіраваў хімічнай лабараторыяй інстытута, таксама адначасна выкладаў у Мікалаеўскіх інжынерных акадэміі і вучэльня; — у Інстытуце Корпуса інжынераў шляхоў зносін.
- 1859—1861 — знаходзіўся ў навуковай камандзіроўцы ў Германіі
Гайдэльбергскі перыяд (1859—1861)
Атрымаўшы ў студзені 1859 года дазвол на камандзіроўку ў Еўропу «для ўдасканалення ў навуках», Д. І. Мендзялееў толькі ў красавіку, па завяршэнні курса лекцый ва ўніверсітэце і заняткаў у 2-м кадэцкім корпусе і Міхайлоўскай артылерыйскай акадэміі, змог выехаць з Санкт-Пецярбурга.
Ён меў ясны план даследаванняў — тэарэтычны разгляд цеснай узаемасувязі хімічных і фізічных уласцівасцей рэчываў на грунце вывучэння сіл счаплення часціц, чаму павінны былі служыць дадзеныя, атрыманыя эксперыментальна падчас вымярэнняў пры розных тэмпературах паверхневага нацягнення вадкасцей — капілярнасці.
Праз месяц, пасля азнаямлення з магчымасцямі некалькіх навуковых цэнтраў — аддадзена перавага Гайдэльбергскаму ўніверсітэту, дзе працуюць выдатныя прыродазнаўцы: Р. Бунзен, Г. Кірхгоф, Г. Гельмгольц, Э. Эрленмеер і інш. Ёсць звесткі, якія кажуць пра тое, што пасля Д. І. Мендзялееў меў у Гайдэльбергу сустрэчу з Дж. У. Гібсам. Абсталяванне лабараторыі Р. Бунзена не дазваляла праводзіць такія «далікатныя доследы, як капілярныя», і Д. І. Мендзялееў фармуе самастойную даследчыцкую базу: правёў у арандаваную кватэру газ, прыстасаваў асобнае памяшканне для сінтэзу і ачысткі рэчываў, іншае — для назіранняў. У Боне «знакаміты шкляных спраў маэстра» Г. Геслер дае яму ўрокі, зрабіўшы каля 20 тэрмометраў і «непараўнальна добрыя прыборы для вызначэння ўдзельнай вагі». У вядомых парыжскіх механікаў Перо і Салерона ён заказвае адмысловыя катэтометры і мікраскопы.
Вялікае значэнне працы гэтага перыяду маюць для разумення методыкі маштабнага тэарэтычнага абагульнення, чаму падначалены добра падрыхтаваныя і пабудаваныя найтонкія прыватныя даследаванні, і што з'явіцца характэрнай рысай яго ўніверсума. Гэта тэарэтычны досвед «малекульнай механікі», выточнымі велічынямі якой меркаваліся маса, аб'ём і сіла ўзаемадзеяння часціц (малекул). Працоўныя сшыткі навукоўца паказваюць, што ён паслядоўна шукаў аналітычны выраз, што дэманструе сувязь складу рэчыва з трыма гэтымі параметрамі. Здагадка Д. І. Мендзялеева пра функцыю паверхневага нацягнення, злучанай са структурай і складам рэчыва дазваляе казаць пра прадбачанне ім «парахора», але дадзеныя сярэдзіны XIX стагоддзя не здольныя былі стаць грунтам для лагічнага завяршэння гэтага даследавання — Д. І. Мендзялееву давялося адмовіцца ад тэарэтычнага абагульнення.
У наш час «малекулярная механіка», асноўныя становішчы якой спрабаваў сфармуляваць Д. І. Мендзялееў, мае толькі гістарычнае значэнне, тым часам, гэтыя даследаванні навукоўца дазваляюць назіраць актуальнасць яго паглядаў, што адпавядалі перадавым уяўленням эпохі, і якія здабылі агульнае шыранне толькі пасля Міжнароднага хімічнага кангрэса ў Карлсруэ (1860).
У Гайдэльбергу ў Мендзялеева быў раман з актрысай Агнесай Фойхтман, якой ён пазней пасылаў грошы на дзіцё, хоць у сваім бацькоўстве ўпэўнены не быў.
Мендзялееў — эканаміст і футуролаг
Д. І. Мендзялееў быў таксама выбітным эканамістам, якія абгрунтавалі галоўныя кірункі гаспадарчага развіцця Расіі. Уся яго дзейнасць, няхай гэта будзе самыя адцягненыя тэарэтычныя пошукі, будзь — строгія тэхналагічныя даследаванні, неадменна, тымі ці іншымі шляхамі, вынікам мела практычную рэалізацыю, якая заўсёды мела на ўвазе навуку і добрае разуменне эканамічнага сэнсу.
З 1867 года Мендзялееў складаўся членам Камітэта Таварыства для спрыяння рускай прамысловасці і гандлю — першага ўсерасійскага з'яднання прадпрымальнікаў.
Будучыню рускай прамысловасці Д. І. Мендзялееў бачыў у развіцці супольнага духу. Ён прапанаваў рэфармаваць рускую злучыну так, каб яна ўлетку вяла земляробскую працу, а ўзімку — фабрычна-завадскую на сваёй супольнай фабрыцы. Усярэдзіне асобных заводаў і фабрык прапанавалася развіваць арцельную арганізацыю працы. Фабрыка ці завод пры кожнай Абшчыне — «вось што адно можа зрабіць рускі народ багатым, працавітым і ўтвораным».
Багацце і капітал Д. І. Мендзялееў лічыў функцыяй працы. «Багацце і капітал, — запісваў ён для сябе, — роўна працы, досведу, ашчаднасці, роўна пачатку маральнаму, а не чыста эканамічнаму». Стан без працы можа быць маральна, калі толькі атрымана па спадчыне. Капіталам, на думку Мендзялеева, з'яўляецца толькі тая частка багацця, якая накіравана на прамысловасць і вытворчасць, але не на спекуляцыю і перапродаж. Выступаючы супраць паразітычнага спекуляцыйнага капіталу, Д. І. Мендзялееў лічыў, што яго можна ўнікнуць ва ўмовах абшчыны, талакі і кааперацыі.
Разам з С. Ю. Вітэ браў удзел у распрацоўцы Мытнага тарыфу 1891 года ў Расіі.
Д. І. Мендзялееў выступаў гарачым прыхільнікам пратэкцыянізму і гаспадарчай самастойнасці Расіі. У сваіх працах «Ліста пра заводы», «Слушны тарыф…» Д. І. Мендзялееў стаяў на пазіцыях абароны рускай прамысловасці ад канкурэнцыі з боку заходніх краін, злучаючы развіццё прамысловасці Расіі з агульнай мытнай палітыкай. Навуковец адзначаў несправядлівасць эканамічнага парадку, што дазваляе краінам, што ажыццяўляюць перапрацоўку сыравіны, пажынаць плён працы працаўнікоў краін-дастаўнікоў сыравіны. Гэты парадак, па яго думцы, «заможнай аддае ўся перавага над немаёмным».
У сваім звароце да грамадскасці — «Апраўданне пратэкцыянізму» (1897) і ў трох лістах Мікалаю II (1897, 1898, 1901 — «пісаны і пасланы па жаданні С. Ю. Вітэ, які казаў, што ён адзін не ў сілах пераканаць») Д. І. Мендзялееў выкладае некаторыя свае эканамічныя пагляды.
Ён паказвае на дамэтнасць бесперашкоднага ўлучэння замежных інвестыцый у нацыянальную прамысловасць. Навуковец расцэньвае капітал як «часовую форму», у якую «выліліся ў наша стагоддзе некаторыя бакі прамысловасці»; да нейкай ступені, падобна многім сучаснікам, ідэалізуе яго, маючы на ўвазе за ім функцыю носьбіта прагрэсу: «Адкуль бы ні прыйшоў, усюды народзіць новыя капіталы, так абыйдзе ўвесь абмежаваны шар Землі, зблізіць народы і тады, напэўна, страціць сваё сучаснае значэнне». Па думцы Д. І. Мендзялеева замежныя капіталаўкладанні варта скарыстаць, па меры назапашанні ўласных расійскіх, як часовае сродак для дасягнення нацыянальных мэт.
Прытым навуковы адзначае патрэба нацыяналізацыі некалькіх жыццёва важных рэгулюючых эканамічных складнікаў і патрэбу стварэння сістэмы адукацыі як часткі заступніцкай палітыкі дзяржавы.
Уральская экспедыцыя
Кажучы пра «трэцюю службу Радзіме» навуковец адменна адзначае значэнне гэтай экспедыцыі. У сакавіку 1899 года Д. І. Мендзялееў у дакладной таварышу міністра фінансаў У. М. Какоўцаву дае рэкамендацыі. Ён прапануе перадаць Вайсковаму і Марскому міністэрству казённыя заводы, што адпавядаюць інтарэсам абароны; астатнія прадпрыемствы такога роду, дзяржаўныя горныя заводы — у прыватныя рукі ў выглядзе патэнцыялу канкурэнцыі, для зніжэння цэн, а скарбу, што валодае рудамі і лясамі — прыбытак. Развіццю Урала замінае тое, «што там дзеюць амаль цалкам адны буйныя прадпрымальнікі, якія ўсё і ўся захапілі для сябе адных»; ва ўтаймаванне іх — развіць «звыш буйных, шмат дробных прадпрыемстваў»; паскорыць будаванне чыгунак.
Па даручэнні міністра фінансаў С. Ю. Вітэ і дырэктары Дэпартамента прамысловасці і гандлю У. І. Кавалеўскага, кіраўніцтва экспедыцыяй даверана Д. І. Мендзялееву; ён звяртаецца да ўладальнікаў прыватных заводаў Урала, просячы «спрыяць вывучэнню становішча жалезнай справы».
Нягледзячы на нядужанне, навуковец не адмовіўся ад падарожжа. У экспедыцыі бралі ўдзел: кіруючы кафедрай мінералогіі Пецярбургскага ўніверсітэта прафесар П. А. Земятчэнскі, вядомы спецыяліст па рускіх жалезных рудах; памагаты начальніка навукова-тэхнічнай лабараторыі Марскога міністэрства — хімік С. П. Вуколаў; К. Н. Ягораў — супрацоўнік Галоўнай палаты мер і шаляў. Апошнім дзвюм Д. І. Мендзялееў даручыў «агляд многіх уральскіх заводаў і вытворчасць поўных магнітных вымярэнняў» для выяўлення анамалій, моўцаў пра наяўнасць жалезнай руды. К. Н. Ягораву таксама даручалася вывучэнне Экібастузскага радовішча каменнага вугалю, па думцы Д. І. Мендзялеева — вельмі важнага для ўральскай металургіі. Суправаджалі экспедыцыю прадстаўнік Міністэрства дзярж маёмасцяў Н. А. Салараў і сакратар Сталай дарадчай канторы жалезна-заводчыкаў В. В. Мамантаў. Асабістыя маршруты ўдзельнікаў Уральскай экспедыцыі вызначаліся заданнямі.
Д. І. Мендзялееў з Пермі ехаў па такім маршруце: Кізіл — Чусовая — Кушва — гара Мілата — Ніжні Тагіл — гара Высокая — Екацярынбург — Цюмень, параходам — у Табольск. З Табольска параходам — у Цюмень і далей: Екацярынбург — Білімбаева — Екацярынбург — Кыштым. Пасля Кыштыма ў Д. І. Мендзялеева «ідзе горлам кроў» — рэцыдыў старой хваробы, ён затрымваецца ў Залатавусце, спадзеючыся адпачыць і «зноў пусціцца на заводы», але паляпшэння не было, і ён праз Уфу і Самару вярнуўся ў Боблаве. Д. І. Мендзялееў адзначыў, што яшчэ ў Екацярынбургу атрымаў добрае ўяўленне пра стан жалезнай прамысловасці Урала.
У сваёй справаздачы С. Ю. Вітэ Д. І. Мендзялееў паказвае прычыны павольнага развіцця металургіі, і меры пераадолення таго: «Уплыў Расіі на ўвесь захад Сібіры і на стэпавы цэнтр Азіі можа і павінны здзяйсняцца пры пасярэдніцтве Уральскага краю». Прычыну стагнацыі прамысловасці Урала Д. І. Мендзялееў бачыў у сацыяльна-эканамічнай архаіцы: «…Трэба з адменнай настойлівасцю скончыць усе рэшткі абшарніцкага дачынення, што яшчэ існуе ўсюды на Урале ў выглядзе сялян, прыпісаных да заводаў». Адміністрацыя правіць перашкоды малым прадпрыемствам, але «праўдзівае развіццё прамысловасці неймавернае без свабоднага спаборніцтва дробных і сярэдніх заводчыкаў з буйнымі». Д. І. Мендзялееў паказвае: падапечныя ўрадам манапалісты тармозяць уздым краю, — «дарагія цэны, дастатак дасягнутым і прыпынак у развіцці». Пазней ён адзначыць, што гэта каштавала яму «шмат працы і непрыемнасцей».
На Урале атрымала апраўданне яго ідэя падземнай газіфікацыі вугалю, выяўленая ім яшчэ на Данбасе (1888), і да якой ён вяртаўся неаднаразова («Гаручыя матэрыялы» — 1893, «Асновы фабрычна-завадской прамысловасці» — 1897, «Навука пра прамысловасць» — 1900—1901).
Удзел у вывучэнні ўральскай жалезнай прамысловасці — адзін з найважных этапаў дзейнасці Мендзялеева-эканаміста. У сваёй працы «Да спазнання Расіі» ён скажа: «У маім жыцці мне давялося браць удзел у лёсе трох… спраў: нафтавай, каменнавугальнай і жалезна-руднай». З Уральскай экспедыцыі навуковец прывёз неацэнны матэрыял, скарыстаны ім надалей у працах «Навука пра прамысловасць» і «Да спазнання Расіі».
Заўвагі
- ↑ https://www.biography.com/people/dmitri-mendeleyev-9405465 Праверана 31 жніўня 2018.
- ↑ Л. Чугаев Менделеев, Дмитрий Иванович // Новый энциклопедический словарь — СПб.: 1915. — Т. 26. Мацеевский — Молочная кислота. — С. 263–269.
- И. Чельцов, В. К. Менделеев, Дмитрий Иванович // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XIX. — С. 82–85.
- ↑ Менделеев Дмитрий Иванович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
- ↑ group of authors Mendeléeff, Dmitri Ivanovich // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911.
- ↑ Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.
- https://www.biography.com/people/dmitri-mendeleyev-9405465
- NNDB — 2002.
- www.accademiadellescienze.it Праверана 1 снежня 2020.
- Сторонкин А. В., Добротин Р. Б. Летопись жизни и деятельности Д. И. Менделеева. М.: 1984. С. 21
- Ходаков Ю. В. Общая и неорганическая химия: пособие для учителей. М.: 1959. С. 68
- ↑ Летопись жизни и деятельности Д. И. Менделеева. Л.: Наука, 1984
- Подушков Д. Л. Удомельские корни Дмитрия Ивановича Менделеева. Удомельская старина. 2004. № 35
- Валентин Иванович Стариков. Д. И. Менделеев. Средне-Уральское книжное изд-во, 1984. С. 36.
- Lib.ru/Классика: Менделеева Анна Ивановна. Менделеев в жизни. az.lib.ru. Праверана 17 снежня 2015.
- ↑ Д. И. Менделеев. Художественный альбом. АН СССР. — Л.: Издательство ЛГУ, 1964
- ↑ Младенцев М. Н., Тищенко В. Е. Дмитрий Иванович Менделеев, его жизнь и деятельность. М.—Л., 1938
- ↑ Тищенко В. Е., Младенцев М. Н. Дмитрий Иванович Менделеев, его жизнь и деятельность. Университетский период 1861—1890 годы. — М.: Наука, 1993. ISBN 5-02-001590-3
- ↑ Биографии детей Д. И. Менделеева и посмертная история его архива. Менделеевы: Владимир, Ольга, Любовь, Иван, Мария, Василий… : [судьба детей Д. И. Менделеева]
- http://www.mk.ru/social/interview/2013/10/24/936018-potomki-mendeleeva-zhili-pochernomu.html
- http://sobesednik.ru/scandals/20120806-pravnuk-dmitriya-mendeleeva-sidel-v-tyurme-i-spilsya
- Меркулов В. Д.. А.С.Попов, Д.И.Менделеев в Московской области: первый сеанс радиосвязи. QRZ.RU. Праверана 25 верасня 2013.
- Письма и телеграммы, адресованные Д. И. Менделееву. Библиографический указатель. Л.: Библиотека Академии наук СССР
- Менделеев Д. И. Изоморфизм в связи с другими отношениями кристаллической формы к составу.(недаступная спасылка) Дисс., предст. при окончании курса в глав. пед. ин-те студентом Д. Менделеевым. — СПб., 1856. — 234 с.
- Парахор — артыкул з БСЭ
- Менделеев Д. И. Докладная В. Н. Коковцеву о современном состоянии горных дел на Урале. — Сочинения. Л.—М., 1949. Т. 12. С. 64
- Будрейко Е. Н. Менделеев и промышленность
- Архив Д. И. Менделеева. Автобиографические материалы. С. 116
- Менделеев Д. И. Уральская железная промышленность в 1899 г. — Сочинения. Л.—М., 1949. Т. 12
- Менделеев Д. И. Докладная записка С. Ю. Витте о результатах поездки на Урал для изучения уральской железной промышленности. — Сочинения. Л.—М., 1949. Т. 12. С. 68
Літаратура
- Летопись жизни и деятельности Д. И. Менделеева / Авторы: Р. Б. Добротин, Н. Г. Карпило, Л. С. Керова, Д. Н. Трифонов; Отв. ред. А. В. Сторонкин; Рецензенты: Р. Г. Гребенщиков, В. И. Кузнецов, Ю. Б. Соловьёв; Академия наук СССР. Секция химико-технологическихи биологических наук. — Л.: Наука, 1984. — 532 с. — 2 300 экз.
- Макареня А. А., Нутрихин А. И. Менделеев в Петербурге. — Л.: Лениздат, 1982.
- Меньшиков М. О. Памяти Д. И. Менделеева // Национальная Империя: Сборник статей / М. О. Меньшиков / Составление, вступ. статья, послесловие М. Б. Смолина; Православный центр имперских политических исследований.. — М.: Имперская традиция, 2004. — С. 108—111. — 512 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-89097-052-6.
- Образцов П. А. Азбука шамбалоидов: Мулдашев и все-все-все. — М.: Яуза, Пресском, 2005. — 288 с. — (АнтиМулдашев). — 9 000 экз. — ISBN 5-98083-038-3. 2 чэрвеня 2017.
- Нутрихин А. Жаворонок над полем. Повесть о детстве Дмитрия Ивановича Менделеева/ 2004
- Слетов П. В., «Менделеев», 1933. — 184 с. (Жизнь замечательных людей)
- Чугаев Л. А. Дмитрий Иванович Менделеев. Биография русского гения // Экология и жизнь. — 2009. — № 1.
Спасылкі
- Менделеев Д. И. Периодический закон (DjVu). Т. 1. // Собрание сочинений в 3 томах — М.: Издательство Академии наук СССР — На сайте Руниверс
- Менделеев Д. И. Растворы (DjVu). Т. 2. (DjVu)]. Т. 2. // Собрание сочинений в 3 томах — М.: Издательство Академии наук СССР — На сайте Руниверс
- Менделеев Д. И. Периодический закон. Дополнительные материалы (DjVu). Т. 3. // Собрание сочинений в 3 томах — М.: Издательство Академии наук СССР — На сайте Руниверс
- Менделеев Д. И. Ещё о расширении жидкостей (Ответ профессору Авенариусу)(недаступная спасылка). — СПб.: Тип. В. Демакова, 1884. — 18 с.
- Менделеев Д. И. Об опытах над упругостью газов(недаступная спасылка). Сообщение Д. И. Менделеева в Императорском Русском техническом обществе — 21 янв. 1881 г. — СПб., 1881. — 22 с.
- Менделеев Д. И. Дополнения к познанию России(недаступная спасылка). Посмертное издание. СПб.: А. С. Суворин, 1907. — 109 с. + I л. портрет.
- Менделеев Д. И. Изоморфизм в связи с другими отношениями кристаллической формы к составу(недаступная спасылка). Диссертация, представленная при окончании курса в Главном педагогическом институте студентом Д. Менделеевым. — СПб., 1856. — 234 с.
- Менделеев Д. И. О сопротивлении жидкостей и о воздухоплавании: Вып. 1. — СПб.: Тип. В. Демакова, 1880. — 80 с.: табл. (имеется переиздание в собрании сочинений)
- Менделеев Д. И. Заветные мысли (1905)
- Менделеев Д. И. Попытка химического понимания мирового эфира (1902)
- Менделеев, Дмитрий Иванович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.