Фе́лікс Эдму́ндавіч Дзяржынскі (руск.: Феликс Эдмундович Дзержинский, польск.: Feliks Dzierżyński; 30 жніўня (11 верасня) 1877 — 20 ліпеня 1926, Масква; Партыйныя мянушкі: Яцан, Якуб, Пераплётчык, Франак, Астраном, Юзаф, Даманскі) — рэвалюцыянер, савецкі дзяржаўны дзеяч. З шляхецкага роду Дзяржынскіх.
| Фелікс Эдмундавіч Дзяржынскі | |
|---|---|
| польск.: Feliks Dzierżyński | |
| Род дзейнасці | палітык, рэвалюцыянер |
| Дата нараджэння | 11 верасня 1877[…] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 20 ліпеня 1926[…] (48 гадоў) |
| Месца смерці | |
| Месца пахавання | |
| Грамадзянства | |
| Веравызнанне | непрактыкуючы каталік[d] |
| Бацька | Эдмунд Іосіфавіч Дзяржынскі[d] |
| Маці | Helena Dzierżyńska[d] |
| Жонка | Sofia Dzerzhinskaya[d] |
| Дзеці | Ян Феліксавіч Дзяржынскі[d] |
| Альма-матар | |
| Партыя | |
| Член у | |
| Узнагароды і прэміі | |
| Аўтограф | |
| Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
| Творы ў Вікікрыніцах |
Член ЦК партыі (1917—1926). Член Аргбюро ЦК РКП(б) (1919—1920, 1921—1924), кандыдат у члены Аргбюро ЦК РКП(б) (1921, 1924—1926). Кандыдат у члены Палітбюро ЦК ВКП(б) (1924—1926). Галоўны рэдактар часопіса «Чырвоны тэрор».
Маладыя гады Правіць
Нарадзіўся ў сям’і шляхціча, настаўніка гімназіі ў маёнтку Дзяржынава Ашмянскага павета. Яшчэ хлопцам, гуляючы з стрэльбаю, Дзяржынскі выпадкова стрэліў сваю сястру Ванду, бацькі схавалі гэты факт, каб не ўскладніць сыну далейшае жыццё. У маладосці Дзяржынскі схіляўся да каталіцкага фанатызму, пэўны час хацеў стаць ксяндзом, але з 16 гадоў перакінуўся ў атэізм.
Фелікс Дзяржынскі навучаўся ў 1-й Віленскай гімназіі разам з Юзафам Пілсудскім, дзе ўступіў у сацыял-дэмакратычную арганізацыю, і на Гедзімінавай гары ў Вільні прысягнуў на змаганне супраць манархіі. Ён сышоў з апошняга класа гімназіі ў красавіку 1896, каб прысвяціць сябе партыйнай працы. Увосень 1895 году Дзяржынскі ўступіў у Літоўскую Сацыял-Дэмакратычную Арганізацыю, вёў прапаганду сярод рамесных і фабрычных навучэнцаў. З сакавіка 1897 ён быў на падпольнай працы ў Коўна, дзе выдаў першы нумар газеты «Ковенский рабочий» і кіраваў страйкамі. У ліпені арыштаваны і ў 1898 г. высланы на 3 гады ў Вяцкую губернію (г. Нолінск, вёска Кайгародскае), адкуль збег у жніўні 1899 г.
У Варшаве Правіць
У 1900 г. Дзяржынскі ўдзельнічаў у працы першага З’езду Сацыял-Дэмакратаў Каралеўства Польскага і Літвы (СДКПіЛ). У лютым 1900 г. арыштаваны, і ў студзені 1902 г. сасланы на 5 год ва Усходнюю Сібір (Вілюйск), але ў чэрвені, на шляху да месца ссылкі, збег і ў жніўні эміграваў; на канферэнцыі СДКПіЛ у Берліне абраны сакратаром замежнага камітэту партыі. Дзяржынскі арганізаваў выданне газеты «Czerwony Sztandar» і транспарціроўку нелегальнай літаратуры з Кракаву ў Каралеўства Польскае. У ліпені 1903 Дзяржынскі быў дэлегатам 40-га З’езду СДКПіЛ, дзе быў абраны сябрам цэнтральнага праўлення. У 1904 г. памерла жонка Дзяржынскага Ю. Гольдман. З канца 1904 ён жыў у Варшаве; узначальваў дэманстрацыю на 1 мая ў 1905, працаваў у ваенна-рэвалюцыйнай арганізацыі. У ліпені 1905 г. зноў арыштаваны, у кастрычніку вызвалены па амністыі.
З 1906 года Дзяржынскі быў прадстаўніком СДПКПіЛ ў Цэнтральным Камітэце РСДРП, быў дэлегатам 4-га З’езда РСДРП.
З ліпеня па верасень 1906 г. знаходзіўся ў Пецярбургу, потым зноў у Варшаве, дзе ў снежні быў арыштаваны, у чэрвені 1907 года вызвалены пад заклад. У красавіку 1908 года Дзяржынскі зноў арыштаваны, у 1909 годзе двойчы прыгавораны Варшаўскім судом да пазбаўлення ўсіх правоў, маёмасці і пажыццёвай ссылцы ў Сібір (вёска Бельскае, потым Сухава і Тасеева, Енісейская губерня), у лістападзе Дзяржынскі збег і эміграваў.
У сакавіку 1910 года Дзяржынскі ў якасці сакратара і скарбніка галоўнае ўправы партыі вярнуўся ў Кракаў, дзе ў жніўні ажаніўся з С. С. Мушкат. Адзін з самых радыкальных ленінцаў, ён актыўна выступаў супраць надання дзейнасці камуністаў легальнага і мірнага характару.
Пасля нелегальнага вяртання ў студзені 1912 ў Варшаву Дзяржынскі быў у верасні зноў арыштаваны і ў красавіку 1914 г. прыгавораны да трох гадоў катаргі. Па новай судовай справе ў 1916 года прыгавораны яшчэ да 6 гадоў, знаходзіўся ў Бутырскай турме, адкуль 1 сакавіка 1917 быў вызвалены салдатамі-паўстанцамі.
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Правіць
З сакавіка 1917 года Дзяржынскі быў членам бюро Маскоўскай групы СДКПіЛ і Маскоўскага камітэту РСДРП, сябра выканаўчага камітэта Маскоўскага Савета Рабочых Дэпутатаў. На Сёмай Усерасійскай Канферэнцыі РСДРП Дзяржынскі выступіў супраць права нацый на самастойнасць ад савецкай Расіі. У тым жа годзе ён быў абраны ў ЦК РСДРП.
16 кастрычніка 1917 года Дзяржынскі быў абраны ў Ваенна-Рэвалюцыйны Цэнтр, у складзе якога ён зрабіўся адным з асноўных кіраўнікоў Кастрычніцкай Рэвалюцыі, арганізаваў захоп пецярбургскіх пошты і тэлеграфу.
7 снежня 1917 года Дзяржынскі прызначаны галавой Ваеннай Надзвычайнай Камісіі (ВЧК), папярэдніка НКВД і КДБ.
З студзеня 1919 года Дзяржынскі быў сябрам камісіі ЦК РСДРП і Савету па абароне (разам з Сталіным), з сакавіка — народны камісар унутраных спраў. У маі-ліпені 1920 г. Дзяржынскі кіраваў падаўленнем антыкамуністычных паўстанняў ва Украіне, кіраваў тылам Паўднёва-Заходняга фронту Чырвонай Арміі. Калі ў той самы год бальшавікі спрабавалі захапіць Польшчу, Дзяржынскі ўвайшоў у склад Польскага Бюро ЦК РКП(б) і Часовага Рэвалюцыйнага Ваеннага Савету Польшчы.
З 1921 года Дзяржынскі займаў розныя пасады ў расійскім і савецкім урадах, у 1922-26 гг. быў старшынёй ДПУ пры НКУС РСФСР і АДПУ СССР. Удзельнічаў у барацьбе з апазіцыяй ўнутры камуністычнай партыі.
Памёр 20 ліпеня 1926 года ў Маскве.
Ушанаванне памяці Правіць
Імем Дзяржынскага названы шэраг геаграфічных аб’ектаў (населеныя пункты, праспекты, вуліцы), навучальныя ўстановы i iншыя арганізацыі. У Мінску імем Дзяржынскага названы праспект.
У філатэліі Правіць
Зноскі
- Felix (Feliks) Edmundowitsch Dserschinski // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.
- Feliks Edmundovič Dzeržinskij // Gran Enciclopèdia Catalana — Grup Enciclopèdia, 1968.
- Дзержинский Феликс Эдмундович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.
- http://www.nndb.com/gov/019/000065821/
- Дзержинский Феликс Эдмундович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
- http://www.ed.ac.uk/schools-departments/history-classics-archaeology/about-us/staff-profiles?uun=ilaughla&search=5¶ms=&cw_xml=profile_tab5_academic.php
- Encyclopædia Britannica
- http://www.nndb.com/gov/940/000065745/
Спасылкі Правіць
- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Фелікс Эдмундавіч Дзяржынскі