Дыскавая галактыка — зорная сістэма (галактыка), у якой назіраецца зорны або газа-зорны дыск, сплясканы кругавым аб’ёмам зорак. Гэтыя галактыкі могуць як уключаць у сабе, так і не, цэнтральную эліпсоідную вобласць — балдж («выпукласць»). Гэта найбольш распаўсюджаны тып галактык: да іх можна аднесці больш за 2/3 назіраных зорных сістэм, калі не лічыць зусім маленькія, карлікавыя галактыкі, якіх заўсёды больш па колькасці. У большасці выпадкаў у галактычным дыску змяшчаецца асноўная колькасць бачнай матэрыі галактыкі. Як правіла, дыскавыя галактыкі ўтрымоўваюць таксама масіўнае цёмнае гало.
- Спіральныя галактыкі
- Спіральныя галактыкі без перамычкі (тыпы S, SA)
- Спіральныя галактыкі з перамычкай (тып SB)
- Прамежкавыя спіральныя галактыкі (тып SAB)
- Лінзападобныя галактыкі (тыпы E8, S0, SA0, SB0, SAB0)
Будова правіць
Спіральныя галактыкі правіць
Дыскі галактык не маюць рэзкіх меж, іхняя яркасць паступова сходзіць на нішто. Уласцівыя памеры дыскаў вымяраюцца дзясяткамі тысяч (рэдка — сотнямі тысяч) светлавых гадоў, тыповыя значэнні таўшчыні зорных дыскаў — 1-3 тысячы св. гадоў. Поўная маса зорак у галактычных дысках, як правіла, вымяраецца дзясяткамі мільярдаў мас Сонца, а ўтрыманне газу — ад долей працэнта да 50 % ад масы дыска. Прыкладна 1 % па масе ад газу складае міжзорны пыл, з-за якога дыскі аказваюцца напаўпразрыстымі для святла. У плоскасці дыска, у самым цэнтры галактык, знаходзяцца кампактныя масіўныя аб’екты, якія не выпраменьваюць святла, званыя звышмасіўнымі чорнымі дзіркамі. Сам дыск можа мець складаную будову. Паблізу плоскасці дыска засяроджваюцца аблокі халоднага газу і маладыя зоркі, нараджаемыя з такіх аблокаў. У дыскавых галактыках часта назіраюцца спіральныя галіны. Таму большая частка дыскавых галактык адносяць да тыпу спіральных галактык.
Лінзападобныя галактыкі правіць
Асаблівую цікавасць уяўляюць дыскавыя галактыкі, якія практычна не змяшчаюць газу і не маюць выразна выяўленую спіральную будову. Гэта так званыя лінзападобныя галактыкі. Па зорным складзе яны звычайна не адрозніваюцца ад спіральных галактык, за выключэннем адсутнасці ў іх маладых зорак. Мяркуецца, што неўзабаве пасля фармавання дыска пакінуты газ у сілу тых ці іншых чыннікаў быў выкінуты з галактыкі, з-за чаго частата ўтварэння зорак у іх паніжаная. Часцей за ўсё лінзападобныя галактыкі назіраюцца ў скопішчах галактык і вельмі рэдка — сярод адзіночных аб’ектаў. Адзінага пункта гледжання на паходжанне назіраных асаблівасцяў гэтых галактык няма.
Найвядомейшыя дыскавыя галактыкі правіць
Прыкладам дыскавай галактыкі з’яўляецца наша галактыка, у якой знаходзяцца Сонечная сістэма і Зямля, а таксама параўнальна блізкая да яе галактыка — Галактыка Андрамеды. Дыскавы выгляд нашай галактыкі было адкрыта яшчэ ў канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя (адкрыў англійскую астраном Уільям Гершэль). Зорны дыск нашай галактыкі назіраецца з Зямлі як светлая паласа, якая апяразвае ўсё неба, званая Млечным Шляхам. Найяскравейшая частка Млечнага Шляху адпавядае напрамку на цэнтр галактыкі (ён жа цэнтр дыска), які знаходзіцца ў сузор’і Стральца, адлегласць да яго складае каля 25 тысяч светлавых гадоў. У ядры галактыкі выяўлена звышмасіўная чорная дзірка, якая прымушае вельмі хутка рухацца блізка размешчаныя да яе зоркі. Па наяўных ацэнках, яе маса блізкая да 4 мільёнаў мас Сонца.
Вярчэнне правіць
Найважнейшай уласцівасцю дыскавых галактык з’яўляецца іхняе вярчэнне. Дыскі круцяцца з хуткасцю, якая складае дзясяткі км/с у цэнтральнай частцы галактыкі і 100—300 км/с на вялікіх адлегласцях ад цэнтра. Зоркі абарочваюцца вакол цэнтра крыху павольней за газ. З-за вялікіх памераў дыска нават пры такіх высокіх хуткасцях вярчэння адзін абарот вакол цэнтра займае некалькі сотняў мільёнаў гадоў. Таму ўбачыць перасоўванне асобных аб’ектаў (зорак, газавых аблокаў), злучанае з іхнім вярчэннем, немагчыма. Хуткасці іхняга руху вымяраюць па эфекце Доплера (па змене даўжыні хвалі спектральных ліній у спектры надыходзячых або аддаляемых ад назіральніка крыніц выпраменьвання). Вымярэнні хуткасці вярчэння дыска на розных адлегласцях ад цэнтра дазваляюць ацаніць масу галактыкі і пазнаць, як размеркавана ў прасторы.
Паходжанне правіць
Паходжанне дыскавых галактык звязваецца са сціскам газу, які мае вялікі вуглавы момант (момант імпульсу). Асноўная маса дыскавых галактык (як, зрэшты, і галактык іншых тыпаў) узнікла 10-13 мільярдаў гадоў таму з больш разрэджанага газавага асяроддзя. Страчваючы энергію на выпраменьванне і захоўваючы свой вуглавы момант, газ сціскаўся ў дыск. Нараджэнне зорак з газу, якое доўжылася мільярды гадоў, ператварыла большую частку газу ў зоркі, таму за рэдкім выключэннем зоркі складаюць асноўную масу дыска. Узрост назіраных зорак, як правіла, адрозніваецца — ад 10-13 мільярдаў гадоў для найстарэйшых зорак да маладых зорак, якія ўзнікаюць ў цяперашні час.
Даследаванні правіць
Даследаванне дыскавых галактык дае ключ да разумення працэсаў узнікнення галактык (у тым ліку нашай галактыкі) і іхняй далейшай эвалюцыі, а таксама да вывучэння таго, як адбываецца нараджэнне зорак з разрэджанага міжзорнага асяроддзя ў галактычных дысках.
Спасылкі правіць
- FAQ: Дисковые галактики 26 верасня 2020. (руск.)