Джонстаўн (Гаяна)

Джонстаўн

Джонстаўн (англ.: Jonestown) — ідэйная абшчына рэлігійнай арганізацыі «Храм народаў», якая існавала на паўночным захадзе Гаяны у 1974—1978 гадах. Названая ў гонар свайго кіраўніка і заснавальніка, Джыма Джонса. Пасёлак атрымаў сусветную вядомасць з-за таго, што 18 лістапада 1978 года тут загінула 913 чалавек (сярод якіх адзін амерыканскі кангрэсмен).

Пераважная колькасць загінулых, 909 сектантаў, сярод якіх было больш за 200 дзяцей, здзейснілі т. зв. «рэвалюцыйнае самагубства» (англ.: revolutionary suicide). Масавае атручванне цыянідам было здзейснена пасля таго, як па загадзе Джыма Джонса было расстраляна пяць чалавек у мястэчку Порт Кайтума. Сярод ахвяраў быў і кангрэсмен ЗША Леа Раян. Двое сектантаў скончылі жыццё самагубствам, знаходзячыся ў сталіцы Гаяны — Джорджтаўне, да гэтага застрэліўшы двух сваіх дзяцей. Пасля трагедыі пасёлак Джонстаўн ператварыўся ў горад-прывід і ў сярэдзіне 1980-х гадоў быў практычна цалкам знішчаны пажарам.

8 Зноскі

Заснаванне Джонстаўна

На фатаграфіі 1979 года.

У 1970-я гады ў амерыканскай прэсе сталі з’яўляцца публікацыі аб тым, што «Храм народаў» (заснаваны яшчэ ў 1955 годзе) з’яўляецца дэструктыўным культам, які замбуе сваіх адэптаў. Сваякі членаў «Храма» патрабавалі ад уладаў правядзення расследавання дзейнасці заснавальніка «Храма» — Джыма Джонса. У гэтых умовах Джонс прыняў рашэнне пакінуць ЗША і пасяліцца ў Паўднёвай Амерыцы.

У 1974 годзе ў джунглях Гаяны, на ўзятым у арэнду ўчастку плошчай 3852 акры (15,59 км²), некалькі членаў «Храма народаў» заснавалі паселішча, названае ў далейшым Джонстаун, па імі кіраўніка руху. У 1977 годзе Джым Джонс разам са сваімі паслядоўнікамі (больш за 900 чалавек) пераехалі ў гэтае паселішча.

У Джонстаўне члены «Храма народаў» займаліся ачысткай і акультурваннем тэрыторыі, вырошчваннем сельскагаспадарчых культур. У пасёлку былі пабудаваныя: лесапільня, клуб, садок, яслі. Жыхарам пасёлка даводзілася досыць шмат працаваць (па 11 гадзін у суткі), па вечарах яны ладзілі сходы або навучаліся.

З нагоды рэальнага жыцця радавых членаў руху ў пасёлку існуюць розныя меркаванні. За час існавання пасёлка яго наведала мноства людзей і пакінула пераважна станоўчыя водгукі пра побыт насельнікаў Джонстаўна. На магнітафонных запісах штовечаровых сходаў, якія рабіў Джонс, чутныя жарты, смех, што гэтыя водгукі збольшага пацвярджала. Аднак некаторыя былыя пасяленцы заяўлялі пра шматлікія парушэнні правоў чалавека ў Джонстаўне, катаванні, суровыя цялесныя пакаранні за правіннасці і пра тое, што Джонс і яго асяроддзе пакутуюць ад наркатычнай залежнасці. Узнік рух «Заклапочаныя сваякі», удзельнікі якога стараліся прыцягнуць увагу грамадскасці і ўладаў ЗША да сітуацыі ўнутры Джонстаўна, вядучую ролю ў ім адыгрываў Цім Стоўн, былы адвакат «Храма народаў», выгнаны адтуль па абвінавачванні ў сувязях з ЦРУ.

Кіраўніцтва паселішча, адчуваючы хісткасць свайго становішча, вырашыла ўсталяваць кантакты з пасольствам СССР, па выніках якога было пададзена прашэнне аб эміграцыі, атрыманы бланкі анкет і заяў аб пераходзе ў савецкае грамадзянства. Былі арганізаваны курсы рускай мовы, і да моманту наведвання камуны консулам Цімафеевым многія ўжо маглі размаўляць па-руску. Прадстаўнікі камуны нават былі запрошаныя на прыём у амбасаду, што зрабіла непрыемнае ўражанне на дыпламатаў ЗША.

Візіт Леа Раяна

Кангрэсмен Леа Раян.

Член Палаты прадстаўнікоў ЗША ад Каліфорніі Леа Раян, пад ціскам руху «Заклапочаныя сваякі», вырашыў наведаць Джонстаўн, каб сваімі вачыма ўбачыць, што адбываецца ў пасяленні і наколькі праўдзівыя страшныя чуткі аб гэтым месцы. Для аб’ектыўнасці ён вырашыў узяць з сабой некалькі журналістаў і прадстаўнікоў арганізацыі сваякоў. Камунай вестка пра візіт было сустрэта з асцярогай, было прынята рашэнне, што жыхары камуны не павінны мець зносін з кангрэсменам, 9 лістапада практычна ўсімі дарослымі членамі абшчыны была падпісаная петыцыя супраць візіту, дзе кангрэсмен абвінавачваўся ў падтрымцы ваеннай дапамогі дыктатару Чылі Піначэта. Даследчыкі лічаць гэты дакумент сведчаннем агульнага рашэння яго забіць. Аднак, калі кангрэсмен прыбыў у Гаяну, камуна вырашыла зрабіць усё магчымае, каб яго ўразіць.

17 лістапада 1978 года група візіцёраў прыбыла ў паселішча. Прадстаўнік камуны Шэран Амос, баючыся правакацый, заявіла консулу СССР Цімафееву, што адначасова з кангрэсменам з ЗША ў Гаяну прыбыла група моцных маладых мужчын-турыстаў у 50-60 чалавек, якія сустракаліся з Цімам Стоўнам, якога яна лічыла агентам ЦРУ. Яны спыніліся ў гатэлях «Парк» і «Таўэр» і арандавалі «для сваіх мэтаў» самалёты. На працягу двух дзён кангрэсмен знаёміўся з жыццём пасёлка. У гонар гасцей быў наладжаны святочны канцэрт. Усе жыхары выглядалі задаволенымі жыццём і становішчам. Тым не менш, на прапанову кангрэсмена з’ехаць разам з ім адказалі згодай Эл Сіманс з дзецьмі і сям’я Парксаў (маці сямейства, Патрысія Паркс, першапачаткова не згаджалася, яе прыйшлося ўгаворваць), потым да іх далучыўся яшчэ адзін член абшчыны, Лэры Лэйтан.

Адзін з суправаджаючых Раяна журналістаў, Чарлз Краўзэ, успамінаў:

Назад вярталася на 16 чалавек больш, сем’і Парксаў і Боггса, В. Госней, М. Багбі і Л. Лейтан. Джонс выдаў усім жадаючым вярнуцца пашпарты і 5 тысяч гаянскіх долараў на праезд дадому… Я хутчэй захапляўся мэтамі Джонса, чым крытыкаваў іх. «Храм народаў» не зрабіў на мяне ўражання арганізацыі фанатыкаў… Ніводзін жыхар пасёлка, у тым ліку тыя, хто вярталіся, не прывёў ніякіх доказаў, што 900 жыхароў Джонстаўна паміраюць з голаду, пакутуюць ад дрэннага стаўлення або ўтрымліваюцца там супраць сваёй волі. Эдыт Паркс, адна з тых, хто з’ехаў з намі, сказала мне, што яна вернецца ў Джонстаўн пасля таго, як наведае сваю сям’ю ў Каліфорніі. Сотні людзей, якія добраахвотна засталіся, выглядалі вельмі задаволенымі сваім жыццём.

Яшчэ знаходзячыся ў паселішчы, Раян падпаў пад напад Дона Слая (англ.: Don Sly), аднаго з членаў абшчыны. Ён падышоў да Раяна ззаду і абхапіў яго, прыставіўшы да горла нож. Сіламі іншых членаў абшчыны нападніка абяззброілі. Кангрэсмен не атрымаў сур’ёзных раненняў, на шум падышоў Джонс і спытаў, ці паўплывае інцыдэнт на агульныя ўражанні ад Джонстаўна. Раян, натуральна, быў узбуджаны, але адказаў: «Не, усяго не змяняе, толькі дэталі». Джонс распарадзіўся затрымаць нападніка і неадкладна паведаміць аб тым, што здарылася, у паліцэйскі ўчастак у Порт-Кайтума. Аднак пасля Слай кудысьці знік.

Інцыдэнт у аэрапорце

Для адпраўкі ўсіх жадаючых Раян выклікаў дадатковы шасцімесны самалёт Cessna 206, бо ў 19-месным самалёце DHC-6 Twin Otter, на якім прыбыў кангрэсмен, усе жадаючыя змясціцца не маглі. Леа Раян і суправаджаючыя яго асобы пакінулі Джонстаўн у 17 гадзін вечара 18 лістапада і накіраваліся на бліжэйшы аэрадром у пасёлку Порт-Кайтума. У групе былі: Леа Дж. Раян (англ.: Leo J. Ryan) з памочніцай Джэкі Спаер (англ.: Jackie Speier), намеснік начальніка ўязной службы амбасады ЗША ў Гаяне Рычард Дуаер (англ.: Richard Dwyer), дзевяць супрацоўнікаў амерыканскіх СМІ, з іх чатыры супрацоўнікі NBC (Боб Фліка, Дон Харыс, Боб Браўн, Стыў Сунг), пяць журналістаў друкаваных выданняў: Цім Рэйтэрман і Грэг Робінсан з The San Francisco Examiner, Рональд Яверс з San Francisco Chronicle, фрылансер Гордан Ліндсі, Чарлз Краўзэ з Washington Post, чатыры прадстаўнікі «Заклапочаных сваякоў» (Беверлі Олівер, Стыў Кацарыс, Джым Коб, Кэралін Бойд), 16 членаў камуны (Брэнда, Джэральд, Трэйсі, Дэйл, Эдыт і Патрысія Парксы; Хуаніта, Том, Эдыт, Ціна і Джэймс Багё; Моніка Бэгбі; Гаральд Кордэл; Верн Госні; Крыс О’Ніл; Лары Лейтан (англ.: Larry Layton)). Адразу ж пасля адбыцця групы Джонс склікаў агульны сход, каб інфармаваць аб завяршэнні візіту і пра магчымыя наступствы.

У 18 гадзін пасля прыбыцця ў аэрапорт група пачала рыхтавацца да адбыцця. У гэты момант да ўзлётнай паласы аэрапорта пад’ехаў грузавік і трактар з прычэпам, з якога выскачылі ўзброеныя людзі і адкрылі агонь на паражэнне. Праз пяць хвілін гэтыя людзі залезлі назад у прычэп, і трактар схаваўся. Карэспандэнт Washington Post Чарлз Краўзэ распавядаў:

Гэй, глядзіце! — усклікнуў нехта, паказваючы ўдалячынь. Праз узлётную паласу ехалі грузавік і трактар ​​з платформай. Тым часам да самалётаў набліжаліся трое невядомых. Яны выглядалі агрэсіўна… Але я не вельмі трывожыўся, таму што мясцовая паліцыя была тут… Боб Браўн і Стыў Санг нацэлілі свае камеры на трох надыходзячых мужчын, якія адштурхнулі некалькіх гаянцаў… выхапілі вінтоўку ў збянтэжанага гаянскага паліцыянта… І тут пачалася страляніна. Раздаліся крыкі. Я… пабег вакол хваста самалёта, мінуў групу NBC, якая вяла здымкі, і схаваўся за кола… Нехта ўпаў на мяне і скаціўся… Я зразумеў, што паранены… Яшчэ чыёсьці цела ўпала на мяне і скацілася… Бездапаможна я ляжаў… Чакаў стрэлу ў спіну. Як я абмінуў смерць, я ніколі не зразумею… На ўзлётнай паласе знаходзіўся яшчэ адзін самалёт, які павінен быў даставіць… «Заклапочаных сваякоў» і тых, хто пакінуў камуну. Пасля пачатку стральбы самалёт спрабаваў узляцець. Але ў салоне адкрыў стральбу Лары Лейтан. Ён параніў Моніку Багбі і Вернана Госнея. Потым пісталет заклінавала, і Паркс змог выбіць яго з рук Лейтана.

Пасяленец Лары Лэйтан, які далучыўся да ад’язджаючых на падставе таго, што Джонс з’ехаў з глузду і хоча забіць удзельнікаў экспедыцыі, паспеў забіць дваіх, яшчэ аднаго параніць, перш чым яго ўдалося раззброіць. З 30 чалавек было забіта пяць: кангрэсмен Леа Раян, карэспандэнт NBC Дон Харыс, аператар NBC Боб Браўн, фатограф San Francisco Examiner Грэг Робінсан і член камуны Патрыцыя Паркс. Адзін з застрэленых журналістаў, Боб Браўн (англ.: Bob Brown), здымаў напад на камеру да таго часу, пакуль не быў смяротна паранены стрэлам у галаву. Відэазапіс нападу захаваўся. Журналіст Цім Райтэрман (англ.: Tim Reiterman), які знаходзіўся на ўзлётнай паласе, зрабіў шэраг фотаздымкаў, на якіх былі адлюстраваны наступствы атакі. Самалёт Otter атрымаў значныя пашкоджанні і не мог ляцець. Cessna паляцела ў сталіцу, яе пілот паведаміў дыспетчару па радыё аб тым, што здарылася. Астатнія члены групы дабраліся да Порт-Кайтума, дзе правялі ноч, а затым, на наступны дзень, былі эвакуяваны самалётам гаянскіх ВПС, якія прыбылі праз 10 гадзін пасля трагедыі.

Масавае самагубства

У той жа вечар Джым Джонс правёў звычайны сход, запіс якога таксама захаваўся і з’яўляўся адным з асноўных доказаў ФБР у гэтай справе. Згодна з запісам, Джонс сказаў, што кангрэсмен забіты, што самалёт упадзе ў джунглі, бо на яго борце знаходзіцца чалавек, які заб’е пілота; і што цяпер, пасля таго, што здарылася, жыццё ўжо не будзе такім, як раней. Ён сказаў, што цяпер іх дакладна не пакінуць у спакоі, і адзіны выхад з сітуацыі — гэта здзейсніць «рэвалюцыйны акт самагубства». Сур’ёзныя пярэчанні ўзніклі толькі ў Крысцін Мілер (англ.: Christine Miller), якая спрабавала пераканаць усіх, што суіцыд — не выйсце, і прапанавала звязацца з «рускімі» для абмеркавання магчымасці неадкладнай адпраўкі абшчыны ў СССР. Джонс адхіліў прапанову, аргументаваўшы гэта тым, што ўжо занадта позна і ніхто на дапамогу да іх не прыйдзе, а таксама тым, што жыць у такім свеце немагчыма і суіцыд — гэта адзінае магчымае ў дадзенай сітуацыі рашэнне. Яго падтрымалі многія члены абшчыны. Па ўказанні Джонса быў прыгатаваны бак, запоўнены вінаградным напоем «Flavor Aid», у які дадалі сумесь цыяніду калія і дыязепама. Першымі напой далі дзецям. На запісе Джонс пераконваў людзей, што смерць — гэта толькі крок далей, у наступнае жыццё, патлумачыўшы, што не будзе ні канвульсій, ні агоніі, пераход адбудзецца бязбольна. Гледзячы на тое, як паміраюць іх дзеці, дарослыя амаль не вагаліся і прымалі яд. Афіцыйная версія таксама дапускае верагоднасць таго, што не ўсе прымалі яд добраахвотна, і што, магчыма, многіх прымусілі выпіць атручаны напой сілай.

У выніку акту калектыўнага суіцыду загінула 909 чалавек, у тым ліку 270 дзяцей. Джым Джонс і Эн Мур (англ.: Anne Moor) былі знойдзены застрэленымі. Засталося незразумелым, ці было гэта самагубства ці іх застрэлілі. Крыху пазней прадстаўнік паселішча Шаран Амос была знойдзена ў сваёй кватэры ў Джорджтаўне забітай нажом, разам са сваімі дзецьмі, у якіх было перарэзана горла. Лічыцца, што гэта зрабіла яна сама, але консул СССР у Гаяне Цімафееў пасля сцвярджаў, што перад смерцю яна тэлефанавала яму і перадала яго жонцы, што атрымала радыёграму, што Джонстаўн акружаны войскамі і над ім кружаць ваенныя верталёты, што ў яе кватэру б’юцца, і прасіла выклікаць паліцыю. Разам 18 лістапада ў Гаяне загінула 913 чалавек, якія маюць дачыненне да Джонстаўна.

Каля 80 членаў камуны ў той вечар выратавалася. Частка з іх — гэта тыя, хто сышоў з кангрэсменам, нехта не прысутнічаў на сходзе, а частка людзей вырашыла не падзяляць лёс самагубцаў і пакінула лагер раніцай.

Крысцін Мілер апынулася ў ліку тых, хто загінуў. Лэры Лэйтан пазней быў прызнаны невінаватым гаянскім судом. Пазней ён быў экстрадаваны ў ЗША, дзе быў арыштаваны і пасаджаны ў турму. Ён апынуўся адзіным чалавекам, які панёс адказнасць за падзеі таго дня. У 2002 годзе ён быў датэрмінова вызвалены.

Версія забойства

Трагедыя ў Джонстаўне была неадназначна ўспрынятая сусветнай грамадскасцю і спарадзіла мноства тэорый змовы. У сацыялістычных краінах атрымала распаўсюджванне версія, што члены камуны былі забітыя агентамі ЦРУ па заданні ўрада ЗША, каб не дапусціць пераезду камуны ў СССР, дзе Джонс мог бы беспакарана ажыццяўляць антыамерыканскую прапаганду.

Развіццю гэтай версіі спрыялі абставіны, пры якіх здарылася трагедыя: напружаная міжнародная абстаноўка, недакладнасці ў паказаннях сведак і сумневы ў дакладнасці доказаў. Той факт, што першыя звесткі аб трагедыі, якая здарылася, паступілі ад ЦРУ, шматлікімі прыхільнікамі альтэрнатыўных версій успрымаецца з падазрэннем. Сярод іншых момантаў, якія адзначаюць прыхільнікі альтэрнатыўных версій, можна назваць наступныя:

• Колькасць выяўленых ахвяр, мяркуючы па паступаючых з Гаяны звестках, расло з кожным днём даследавання лагера. Спачатку 346, 405, 775, 800, 869, 910, 912 і, нарэшце, 918. Абаронцы афіцыйнай версіі тлумачылі гэта тым, што, у прыватнасці, дзіцячыя целы былі схаваныя пад целамі дарослых і не былі бачныя адразу. Скептыкі лічаць, што нават пры такім тлумачэнні ў першы дзень колькасць выяўленых целаў павінна было быць не менш за 600.
• З больш чым 900 цел ускрыццю падвергліся толькі 6, не лічачы цела самога Джонса. Сам факт таго, што не было праведзена ўскрыццё ўсіх цел, выклікаў масу падазрэнняў у скептыкаў, бо ўрадавыя органы ЗША, згодна з законам, былі абавязаныя правесці ўскрыццё кожнага цела. Больш таго, перад адпраўкай целаў на экспертызу прайшло больш за чатыры дні, што, улічваючы трапічны клімат Гаяны, перашкаджала аб’ектыўнаму аналізу цел на прадмет вызначэння прычыны смерці.
• Яшчэ на тэрыторыі Джонстаўна, у рамках расследавання, якое праводзілася ўладамі Гаяны, галоўны патолагаанатам краіны доктар С. Л. Муту працаваў над аналізам прычыны смерці жыхароў камуны, даследуючы целы. Ён прыйшоў да высновы, што больш за 700 чалавек былі забітыя. Да іх ён адносіць дзяцей, якія юрыдычна не маглі самастойна прыняць рашэнне пра самагубства і па змоўчанні трапляюць у гэтую катэгорыю; а таксама некаторых дарослых, на спінах якіх выявіліся сляды ад ін’екцыі. Па словах доктара Муту, гэтыя сляды сведчаць аб тым, што гэтым людзям уводзілі цыянід супраць іх волі.
• Большасць дакументаў, якія тычацца расследавання гэтай трагедыі, была засакрэчаная.

З нагоды забойства кангрэсмена ў аэрапорце таксама выказваліся сумневы, ці не было яно здзейснена групай «турыстаў» з ЗША, якая вылецела «для агляду мясцовасці» з Джорджтаўна за пяць гадзін да інцыдэнту.

Многім здаецца неверагодным сам факт, што такая колькасць людзей магла здзейсніць калектыўнае самагубства.

У кіно

• «Тры дні ў Джонстаўне» (2007)
• «Вэлюм» / The Veil (2016)
• «Таінства» (2013)
• (Jonestown: Terror in the Jungle), дакументальны фільм 2018 года.

Таксама Джым Джонс згадваецца ў 7 сезоне серыяла «Амерыканская гісторыя жахаў», прымушаючы людзей прыняць яд.

У камп’ютарных гульнях

• Outlast 2 (2017), па словах сузаснавальніка студыі-распрацоўніка (Філіп Морын), у значнай ступені заснавана на падзеях у Джонстаўне.

У музыцы

• Песня «Guyana (Cult of the Damned)» гурта Manowar, якая выйшла ў 1984 годзе на альбоме Sign of the Hammer.
• Песня «Jonestown» гурта The Acacia Strain, якая выйшла ў 2010 годзе на альбоме Wormwood.
• Песня «Koolaid» гурта Accept, якая выйшла ў 2017 годзе на альбоме The Rise of Chaos.
• Песня «Jonestown (Interlude)» выканаўцы Post Malone, якая выйшла ў 2018 годзе на альбоме Beerbongs & Bentleys.
• Песня «Jim Jones» гурта SKYND, якая выйшла ў 2019 годзе на альбоме Chapter ll.
• Гурт Brian Jonestown Massacre назваўся так, скрыжаваўшы імя Браяна Джонса з Rolling Stones і Jonestown Massacre.

Зноскі

1. Reiterman, Jacobs 1982.
2. Алинин, С.Ф.; Антонов, Б.Г.; Ицков, А.Н. Рассказывает консул СССР в Гайане Ф.М. Тимофеев // Гибель Джонстауна — преступление ЦРУ. — М.: Юридическая литература, 1987. — С. 162-166. — 224 с. 29 жніўня 2022.
3. Алинин, С.Ф.; Антонов, Б.Г.; Ицков, А.Н. Воспоминания Н.М. Федоровского // Гибель Джонстауна — преступление ЦРУ. — М.: Юридическая литература, 1987. — С. 154-162. — 224 с.
4. Михаил Валентинов. Жертва на алтарь демократии (руск.) 23 снежня 2015.
5. Krause, Charles A. with Laurence M. Stern, Richard Harwood and the staff of The Washington Post. Guyana Massacre: The Eyewitness Account (англ.). — New York: Berkley Pub. Corp, 1978. — ISBN 0-425-04234-0.(перевод 24 снежня 2015.)
6. Алинин, Антонов, Ицков 1987.
7. «The Secret Life of Jim Jones: A Parapolitical Fugue» by Jim Hougan (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2012.
8. Pitt, Daniel (2016-02-26). . PressA2Join.com [англійская]. Архівавана з арыгінала 2017-04-29. Праверана 2017-05-06.
9. Red Barrels. Episode 16: Red Barrels (англ.). YouTube (5 лютага 2016). з першакрыніцы 14 ліпеня 2017. Праверана 6 мая 2017.

Літаратура

• Алинин С. Ф., Антонов Б. Г., Ицков А. Н. Правда о бойне в джунглях Гайаны // Собеседник. — 1987. Архівавана з першакрыніцы 15 жніўня 2015.
• Алинин С. Ф., Антонов Б. Г., Ицков А. Н. Гибель Джонстауна — преступление ЦРУ. — М.: Юридическая литература, 1987. — 100 000 экз. (краткий пересказ книги) (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2012., текст книги (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 19 красавіка 2013.
• Бойл Д. Д. Секты-убийцы = James J. Boyle Killer Cults: Shocking True Stories of the Most Dangerous Cults In History // Иностранная литература. — 1996.
• Вахтин Б. Б. Гибель Джонстауна. — Л.: Советский писатель, 1986.
• Желенин А. Убиты и оклеветаны. «Храм народов» стал жертвой холодной войны, а не мифического фанатизма его членов // Независимая газета. — 28.11.1998. Архівавана з першакрыніцы 15 жніўня 2015.
• Крамер Дж., Олстед Д. Маски авторитарности. Очерки о гуру / Пер. с англ.. — М: Прогресс-Традиция, 2002.
• Митрохин Л. Н. Философские проблемы религиоведения. — СПб.: выдавецтва РХГА, 2008. — 800 экз. — ISBN 978-5-88812-348-5.
• Новокшонов Д. Их убили за желание стать советскими // Телеграфъ. — 28.11.2008.
• Федоровский Ю. Р. Коммунары Джонстауна. 30 лет назад. — 31.10.2008, 7.11.2008. з першакрыніцы 23 верасня 2010.
• Филатов С. Б. Современная Россия и секты // Иностранная литература. — 1996.
• Фурман Д. Е. Трагедия Джонстауна и американские секты // США. Экономика, политика, идеология. — 1979.
• Фурсенко А. А. Президенты и политика США. 70-е годы. — Л.: Наука, 1989.
• Barden, Renardo Barden. Cults (Troubled Society series). — Rourke Pub Group, 1990. — ISBN 0-86593-070-8.
• Brailey, Jeffrey. The Ghosts of November: Memoirs of an Outsider Who Witnessed the Carnage at Jonestown, Guyana. — San Antonio: J & J Publishers, 1998. — ISBN 0-9667-8680-7.
• Chidester, David. Salvation and Suicide. — Bloomington: Indiana University Press, 1988. — ISBN 0-253-35056-5.
• Dolan, Sean. Everything You Need to Know About Cults. — New York: Rosen Pub. Group  (англ.), 2000. — ISBN 0-8239-3230-3.
• Feinsod, Ethan. Awake in a Nightmare: Jonestown: The Only Eyewitness Account. — New York: W.W. Norton & Co, 1981. — ISBN 0-393-01431-2. Based on interviews with Odell Rhodes.
• Galanter, M.  (англ.). Faith, Healing, and Coercion. — New York: Oxford University Press, 1999.
• Hall, John R. Gone from the Promised Land: Jonestown in American Cultural History. — New Brunswick: Transaction Publishers  (англ.), 1987. — ISBN 0-88738-124-3.
• Kahalas, Laurie Efrein. Snake Dance: Unravelling the Mysteries of Jonestown. — New York: Red Robin Press, 1998. — ISBN 1-5521-2207-7.
• Kerns, Phil. People's Temple, People's Tomb. — Logos Associates, 1978. — ISBN 0-88270-363-3.
• Kilduff, Marshall and Ron Javers. The Suicide Cult: The Inside Story of the Peoples Temple Sect and the Massacre in Guyana. — New York: Bantam Books  (англ.), 1978. — ISBN 0-553-12920-1.
• Klineman, George and Sherman Butler. The Cult That Died. — G.P. Putnam's Sons  (англ.), 1980. — ISBN 0-399-12540-X.
• Kohl, Laura Johnston. Jonestown Survivor: An Insider's Look. — New York: iUniverse  (англ.), 2010.
• Krause, Charles A. with Laurence M. Stern, Richard Harwood and the staff of The Washington Post. Guyana Massacre: The Eyewitness Account. — New York: Berkley Pub. Corp, 1978. — ISBN 0-425-04234-0.
• Lane, Mark. The Strongest Poison. — New York: Hawthorn Books, 1980. — ISBN 0-8015-3206-X.
• Layton, Deborah. Seductive Poison  (англ.). — New York: Anchor Books, 1998. — ISBN 0-385-48984-6.
• Maaga, Mary McCormick. Hearing the Voices of Jonestown. — Syracuse: Syracuse University Press, 1998. — ISBN 0-8156-0515-3.
• Mills, Jeannie. Six Years with God: Life Inside Rev. Jim Jones's People's Temple. — New York: A&W Publishers, 1979. — ISBN 0-8947-9046-3.
• Moore, Rebecca. A Sympathetic History of Jonestown: the Moore Family Involvement in Peoples Temple  (англ.). — Lewiston: E. Mellen Press, 1985. — ISBN 0-88946-860-5.
• Moore, Rebecca. In Defense of Peoples Temple. — Lewiston, N.Y.: Edwin Mellen Press  (англ.), 1988.
• Naipaul, Shiva. Journey to Nowhere: A New World Tragedy. — Harmondsworth: Penguin, 1982. — ISBN 0-14-006189-4. (published in the UK as Black and White)
• Reiterman, Tim; Jacobs, John. Raven: The Untold Story of the Rev. Jim Jones and His People. — Dutton, 1982. — ISBN 0-525-24136-1.
• Reston, James, Jr. Our Father Who Art in Hell: The Life and Death of Jim Jones. — New York: Times Books  (англ.), 1981. — ISBN 0-8129-0963-1.
• Sargeant, Jack  (англ.). Death Cults: Murder, Mayhem and Mind Control (True Crime Series). — Virgin Publishing  (англ.), 2002. — ISBN 0-7535-0644-0.
• Scheeres, Julia  (англ.). A Thousand Lives: The Untold Story of Hope, Deception, and Survival at Jonestown  (англ.). — New York: Free Press, 2011. — ISBN 1-4165-9639-9.
• Sorell, W. E. Cults and Cult Suicide. — International Journal of Group Tensions. — 1978.
• Stephenson, Denice. Dear People: Remembering Jonestown. — Heyday Books  (англ.), 2005. — ISBN 1-59714-002-3.
• Thielmann, Bonnie, Merrill, Dean. The Broken God. — Elgin: David C. Cook Publishing Co, 1979.
• Thrash, Catherine (Hyacinth), as told to Marian K. Towne. The Onliest One Alive: Surviving Jonestown, Guyana. — Indianapolis: Marian K. Towne, 1995.
• Wagner-Wilson, Leslie. Slavery of Faith. — New York: iUniverse  (англ.), 2009.
• Wooden, Kenneth. The Children of Jonestown. — New York: McGraw-Hill, 1981.
• Wright, Lawrence. The Sons of Jim Jones // The New Yorker. — Condé Nast, 22 Nov 1993.
• Yee, Min S., Layton, Thomas N. In My Father’s House. — New-York: Holt, Rinehart and Winston  (англ.), 1981.

Спасылкі

• San Diego State University: Extensive site with source documents, list of dead, pictures
• Audio Recording of Jonestown Suicide
• Mary McCormick Maaga
• Самае масавае самагубства XX стагоддзя // Камерсант