Ірла́ндыя (ірл.: Éire [ˈeːɾʲə], англ.: Ireland [ˈaɪələnd], мясц. [ˈaɾlənd]) — дзяржава ў Заходняй Еўропе, якая займае вялікую частку вострава Ірландыя. Плошча — 70,2 тыс. км². Назва краіны паходзіць ад ірл.: Éire — дзяржава. Сталіца — горад Дублін, у якім пражывае каля 1,4 млн.чал.
| Гімн: «Amhran na bhFiann» | |
| Дата незалежнасці | 6 снежня 1922 (ад Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі) |
| Афіцыйныя мовы | ірландская і англійская |
| Сталіца | Дублін |
| Найбуйнейшыя гарады | Дублін, Корк, Лімерык |
| Форма кіравання | Парламенцкая рэспубліка |
| Прэзідэнт Прэм’ер-міністр | Майкл Хігінс Леа Варадкар |
| Плошча • Усяго • % воднай паверхні | 117-я ў свеце 70273 км² 2 |
| Насельніцтва • Ацэнка (2011) • Шчыльнасць | 4 581 269 чал. (120-я) 60,3 чал./км² |
| ВУП • Разам (2010) • На душу насельніцтва | $172,5 млрд (55-ы) $39 009 |
| ІРЧП (2008) | ▬ 0,895 (вельмі высокі) (5-ы) |
| Валюта | Еўра |
| Інтэрнэт-дамены | .ie |
| Код ISO (Alpha-2) | IE |
| Код ISO (Alpha-3) | IRL |
| Код МАК | IRL |
| Тэлефонны код | +353 |
| Часавыя паясы | +0 |
|
Член арганізацый: ААН (з 1955), Савета Еўропы (з 1949), АЭСР (з 1960), ЕС (з 1973), Еўратама (з 1973), Еўрапейскай валютнай сістэмы (з 1979).
Этымалогія
4 артыкул Канстытуцыі Ірландыі (прынятай у 1937 годзе), абвяшчае: «назва дзяржавы — Éire, ці па-англійску, Ireland». У 1949 годзе была прынята назва Рэспубліка Ірландыя (Republic of Ireland) як апісанне дзяржавы (Description of the State); назвай яе па-ранейшаму засталося проста Ireland. Гэта звязана з заяўленымі ў Канстытуцыі прэтэнзіямі на ўвесь востраў: «Тэрыторыя, якая належыць народу складаецца з усяго вострава Ірландыя, прылеглых астравоў і тэрытарыяльнага мора» (арт. 2; з 1998 года ў выніку Белфасцкага пагаднення тэкст заменены на больш нейтральны). Аднак у розных сферах, афіцыйных і неафіцыйных, для адрознення дзяржавы ад брытанскай Паўночнай Ірландыі і вострава ў цэлым шырока выкарыстоўваецца найменне Рэспубліка Ірландыя.
Прырода
Берагі Ірландыі (асабліва на поўначы, поўдні і захадзе) скалістыя, моцна раздзеленыя залівамі. Паблізу берагоў — мноства скалістых астравоў.
Паверхня ў асноўным раўнінная, унутраныя раёны займае шырокая Цэнтральная нізіна, на захадзе і ўсходзе яна выходзіць да берагоў. На ўскраінах вострава — невысокія горы (вышэйшы пункт — гара Карантуіл, 1041 м) і плато (найбуйнейшае — Антрым на паўночным усходзе).
Пераважаюць цёплыя заходнія вятры. Клімат умераны акіянічны, вільготны; зіма мяккая, лета прахалоднае. Шмат рэк (найважнейшая — Шанан) і азёр.
Растуць як паўночныя, альпійскія расліны, так і віды, характэрныя для Паўднёвай Еўропы (як правіла, на захадзе вострава).
Гісторыя
Першыя насельнікі на тэрыторыі Ірландыі з’явіліся каля 7 тыс. гадоў таму. Шэраг міграцый і ўварванняў, якія перажыла краіна, сталі прычынай багатай разнастатнасці яе этнічных і культурных традыцый. У 5 ст. у Ірландыі распаўсюдзілася хрысціянства, што традыцыйна звязваецца з імем св. Патрыка.
Геаграфічнае размяшчэнне краіны і, першым чынам, суседства з Брытаніяй шмат у чым вызначылі яе гісторыю. На працягу некалькіх стагоддзяў Ірландыя была брытанскай калоніяй. З 1801 уся тэрыторыя вострава Ірландыя ўваходзіла ў склад Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі.
У канцы 1840-х пасля некалькіх гадоў неўраджая бульбы на Ірландыю абрынуўся «Вялікі голад», сталы прычынай высокай смяротнасці (каля 1 млн чал.) і масавай эміграцыі ірландцаў. Колькасць насельніцтва, якая скарацілася ў першыя гады з 8 да 6 млн чал., у далейшым працягвала няўхільна змяншацца.
У 1916 у Дубліне змагарамі за незалежнасць Ірландыі было паднятае г.зв. «Велікоднае паўстанне», жорстка падушанае ўладамі. Аднак ужо ў 1921 быў падпісаная англа-ірландскі дагавор, які паклаў пачатак стварэння Ірландскай свабоднай дзяржавы, у склад якой ўвайшлі 26 з 32 графстваў вострава, і які замацаваў за Ірландыяй статус дамініёна Брытанскай імперыі.
У 1937 Парламентам была прынятая новая Канстытуцыя, якая абвясціла Ірландыю «незалежнай суверэннай дзяржавай». У 1949 краіна абвясціла сябе рэспублікай і выйшла са складу Брытанскай садружнасці нацый. У 1973 Ірландыя ўступіла ў Еўрапейскі саюз.
Насельніцтва
Колькасць насельніцтва (паводле перапісу 2006) — 4 млн. 235 тыс. чал., каля 60 % пражываюць у гарадах і населеных пунктах колькасцю звыш 1 тыс. чал. Каля 10 %, ці 420 тыс., — прадстаўнікі нацыянальных меншасцяў. З іх больш 270 тыс. — грамадзяне краін ЕС, у першую чаргу Вялікабрытаніі, Польшчы і прыбалтыйскіх дзяржаў; астатнія — эмігранты з краін Азіі, Афрыкі і інш.
87,4 % насельніцтва прылічаюць сябе да рымскай каталіцкай царквы, 2,8 % — да Царквы Ірландыі (Church of Ireland), уключаючы пратэстантаў. 0,8 % вызнаюць іслам, 0,5 % — прэсвітэрыяне і каля 0,5 % — праваслаўныя. 1,6 % насельніцтва не вызнаюць ніякай рэлігіі.
Узброенныя сілы
Узброеныя сілы Ірландыі (УС) налічваюць каля 10,4 тыс. чал. (арганізаваны рэзерв — 24,2 тыс. чал.): сухапутныя войскі — 8,5 тыс. чал., ваенна-паветраныя сілы — 860 чал. і ваенна-марскі флот — 1,075 тыс. чал. Служба ажыццяўляецца на добраахвотнай кантрактнай аснове. У УС прымаюцца асобы, які дасягнулі 18 гадоў; мінімальны тэрмін службы складае 5 гадоў (у рэзерве — 7 гадоў).
Вярхоўным галоўнакамандуючым з’яўляецца Прэзідэнт Ірландыі. Агульнае кіраўніцтва УС ажыццяўляе міністр абароны (2008; Уілі О’Дзі, цывільная асоба). Аператыўнае кіраванне ўскладзена на начальніка Штаба УС (2008; генерал-лейтэнант Дэрмат Эрлей).
Ваенная дактрына Ірландыі носіць выключна абарончы характар і прадугледжвае падрыхтоўку дзяржавы і яе УС да адбіцця знешняй агрэсіі, арганізацыю і вядзенне ўсеагульнай абароны. Ваенны бюджэт на 2009 г. складае 1 млрд. 11 млн. еўра (0,7 % ВУП).
Беларуска-ірландскія адносіны
17 красавіка 1992 года было падпісана «Пагадненне аб усталяванні дыпламатычных адносін паміж Ірландыяй і Рэспублікай Беларусь». 15 красавіка 2010 г. у Мінску адбыўся першы беларуска-ірландскі бізнес-форум. 26 сакавіка 2013 у Дубліне Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол Рэспублікі Беларусь у Злучаным Каралеўстве Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі, Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол Рэспублікі Беларусь у Ірландыі па сумяшчальніцтве Сяргей Алейнік уручыў даверчыя граматы Прэзідэнту Ірландыі Майклу Хігінсу.
8 ліпеня 2013 года ў г. Дубліне адбыліся палітычныя кансультацыі паміж міністэрствамі замежных спраў Беларусі і Ірландыі. Беларускую дэлегацыю ўзначаліла намеснік міністра замежных спраў Рэспублікі Беларусь Алена Купчына, ірландскую — Дзяржаўны міністр па справах Еўропы МЗС Люсінда Крэйтан.
Вядомыя асобы
Гл. таксама
Зноскі
- Ireland: Collins English Dictionary (англ.)
- BUNREACHT NA hÉIREANN (CONSTITUTION OF IRELAND) (англ.). Department of Taoiseach. Праверана 15 лютага 2011.
Літаратура
- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Белэн, 1998. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2
- Беларусь — Ірландыя: Матэрыялы навук. семінара «Беларуска-ірландскія гістарычна-культурныя сувязі» (Мінск, 1999): Беларусы — пра Ірландыю, ірландцы — пра Беларусь. Бібліяграфія ўзаемасувязяей / Грамад. аб’яднанне «Міжнар. асац. беларусістаў», Нац. навук.-асвет. цэнтр імя Ф.Скарыны пры М-ве адукацыі Рэсп. Беларусь, Т-ва «Беларусь — Ірландыя»; Рэдкал.: А.Мальдзіс (гал. рэд.) і інш.; Уклад. М.Міцкевіч. — Мінск: Бел. кнігазбор, 2000. — 186 с.
Дзяржаўныя ўстановы
- www.president.ie Сайт прэзідэнта Ірландыі
- www.taoiseach.gov.ie Сайт прэм’ер-міністра
- www.gov.ie Сайт «Урад Ірландыі онлайн»
- www.oireachtas.ie Парламент Ірландыі
- www.arts-sport-tourism.gov.ie Дэпартамент мастацтваў, спорту і турызму 10 студзеня 2005.
- www.garda.ie Асноўная сілавая структура Ірландыі
- www.policehistory.com Сайт аб гісторыі сілавых структур Ірландыі
Палітычныя групы
- www.fiannafail.ie «Фианна файл» (кіруючая)
- www.finegael.ie «Фине Гэл» (апазіцыйная)
- www.sinnfein.ie «Шын Фейн», палітычнае крыло ІРА
СМІ
- www.irelandonsunday.ie Ireland on Sunday 14 красавіка 2005.
- www.unison.ie Irish Independent 13 мая 2007.
- www.ireland.com The Irish Times
- www.rte.ie Ірландскае тэлебачанне
- www.rte.ie Інтэрнэт-тэлеканал