Архітэктура, дойлідства — мастацтва праектавання і ўзвядзення будынкаў альбо комплексаў збудаванняў, якія арганізуюць адкрытую прастору, афармляюць прасторавае асяроддзе для жыцця і дзейнасці чалавека. Пад архітэктурай таксама разумеецца горадабудаўнічае мастацтва, а таксама ландшафтнае дойлідства.
Слова архітэктура паходзіць ад лац.: architectura, якое ў сваю чаргу бярэ пачаткі з грэч. architektonike — «будаўнічае мастацтва».
Архітэктура як від мастацтва
Як від мастацтва архітэктура ўваходзіць у сферу духоўнай культуры, эстэтычна фарміруе асяроддзе асобы, выяўляе грамадскія ідэі ў мастацкіх вобразах.
Гістарычнае развіццё грамадства вызначае функцыі і тыпы збудаванняў (будынкі з арганізаванай унутранай прасторай, збудаванні, якія фарміруюць адкрытыя прасторы, ансамблі), тэхнічныя канструктыўныя сістэмы, мастацкі строй архітэктурных збудаванняў. Паводле функцыянальнага прызначэння архітэктура падзяляецца на жылую, прамысловую, садова-паркаваую, архітэктуру грамадскіх будынкаў і збудаванняў і інш.
Па спосабе фарміравання вобразаў архітэктуру адносяць да невыяўленчых (тэктанічных) відах мастацтва, якія карыстаюцца знакамі, што не дапускаюць пазнавання ў вобразах якіх бы там ні было рэальных прадметаў, з'яў, дзеянняў і звернутых непасрэдна да асацыятыўных механізмаў ўспрымання. Эстэтычная адзнака архітэктурнага твора вызначаецца уяўленнем пра яго здольнасці абслугоўваць сваё функцыянальнае прызначэнне.
Па спосабе разгортвання вобразаў архітэктуру адносяць да прасторавых (пластычных) відаў мастацтва, творы якіх:
- існуюць у прасторы, не змяняючыся і не развіваючыся ў часе;
- маюць прадметны характар;
- выконваюцца шляхам апрацоўкі рэчавага матэрыялу;
- успрымаюцца гледачамі непасрэдна і візуальна.
Вобразна-эстэтычны пачатак у архітэктуры звязаны з яе сацыяльнай функцыяй і праяўляеццаў фарміраванні аб'ёмна-прасторавай і канструктыўнай сістэмы пабудоў. Выразнымі сродкамі архітэктурнага мастацтва з'яўляюцца кампазіцыя, тэктоніка, маштаб, прапорцыі, рытм, пластыка аб'ёмаў, фактура і колер выкарыстаных матэрыялаў. На эстэтычнае ўздзеянне твораў архітэктуры ў значнай ступені ўплывае канструктыўнае рашэнне. Пабудова павінна не толькі быць трывалай, але і рабіць уражанне трывалай. Калі ствараецца ўражанне недастатковасці матэрыялу, то будынак выглядае няўстойлівым і ненадзейным, аднак назіраемы лішак матэрыялу вырабляе ўражанне празмернага цяжару. Усё гэта выклікае адмоўныя эмоцыі.
Спецыфіка нацыянальнага характару архітэктуры абумоўлена гістарычным развіццём, культурай, эканомікай, этнічнымі і мастацкімі традыцыямі народа.
Гісторыя архітэктуры
Архітэктура зарадзілася ў першабытным грамадстве, калі чалавек навучыўся будаваць сваё жытло. Прыкладамі старажытнай архітэктуры выступаюць старажытнаегіпецкія піраміды і храмы, месапатамскія зікураты, старажытнаіндыйскія ступы, Вялікая Кітайская сцяна.
Еўрапейская архітэктура
Моцны штуршок да развіцця архітэктура атрымала ў эпоху Антычнасці, дзе яе найбольш яркімі ўзорамі з'яўляюцца храмы, акропалі, форумы, акведукі, тэатры, амфітэатры, тэрмы, базілікі, трыумфальныя аркі.
Візантыйская архітэктура аказала істотны ўплыў на традыцыі дойлідства многіх еўрапейскіх краін. У краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы ў канца Х — пачатку ХІ ст. пачаў распаўсюджвацца раманскі стыль, а з ХІІ ст. — гатычны. У эпоху Адраджэння пашырылася будаўніцтва свецкіх будынкаў, ансамбляў, гарадскіх цэнтраў. З канца ХVI ст. у еўрапейскіх краінах пачаў распаўсюджвацца стыль барока. У другой палове ХVIІ ст. у Францыі пачала складвацца архітэктура класіцызму, якая была галоўным кірункам і ў ХVIІІ — першай палове ХІХ ст. пасля кароткатэрміновай успышкі стылю ракако. У канцы ХІХ ст. узнік стыль мадэрн, у ХХ ст. развіваліся рацыяналізм, функцыяналізм, арганічная архітэкутра, бруталізм. У 1970—80-я ў ЗША і Заходняй Еўропе ўзнік постмадэрнізм.
Архітэктура Беларусі
На тэрыторыі Беларусі найбольш раннія збудаванні вядомы з часоў палеаліту (стаянкі каля вёсак Юравічы Калінкавіцкага і Бердыж Чачэрскага раёнаў Гомельскай вобласці). У сярэднявечную эпоху ўзведзена мноства храмаў, манастыроў, княжацкіх палацаў і замкаў. У ХІІ — ХІV ст. склаліся полацкая, гродзенская і іншыя школы дойлідства, а на працягу ХІV — ХVІ ст. як адметны культурны феномен склалася беларуская архітэктура. Яркімі ўзорамі рэнесанснай архітэктуры на Беларусі сталі культавыя, замкава-палацавыя пабудовы. Першым помнікам барочнай архітэктуры стаў Нясвіжскі касцёл езуітаў. З другой паловы ХVIІ — ХVIІІ ст. атрымаў пашырэнне класіцызм. У другой палове ХІХ — пач. ХХ ст. пачалі ўзводзіць будынкі ў розных стылях і плынях — неакласіцызм, неарускі і неараманскі стылі, псеўдаготыка, мадэрн, эклектыка. У 1920-я пачалі складвацца прынцыпы савецкай архітэктуры, выяўленыя ў будаўніцтве дамоў-камун, рабочых пасёлкаў, дамоў спецыялістаў, культурна-асветных устаноў. У 1960—80-я пашырылася жыллёвае будаўніцтва, пачалася комплексная забудова жылых масіваў у гарадах, развівалася сельская і прамысловая архітэктура.
Гл. таксама
- Архітэктурны стыль
- Тэорыя архітэктуры
Зноскі
- А. В. Иконников Архитектура // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Советская Энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 296—302.
- Архитектура // Большой энциклопедический словарь
Літаратура
- Культуралогія: Энцыклапедычны даведнік / Уклад. Дубянецкі Э. — Мн.: БелЭн, 2003. — ISBN 985-11-0277-6
- Лазука Б. А. Слоўнік тэрмінаў: Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. — Мінск, 2001. ISBN 985-01-0124-5
- Малиновский И. Сборник материалов, относящихся к истории архітэктуры(недаступная спасылка)
- Шуази, Огюст (Auguste Choisy). История архитектуры [Текст] = Histoire de l'architecture : [в 2 т.: Пер. с фр.] / Огюст Шуази. — 3-е изд. — М.: В. Шевчук, 2002. / Ред. и примеч. Н. И. Брунова и др.; пер. с фр.: Е. Г. Денисовой; общ. ред. Ю. К. Милонова, А. А. Сидорова. — 2002. — 694 с.: ил; 22 см. — 2000 экз. — ISBN 5-94232-022-5 ; 1-е выд. 1935 г.